Wiccionaire:Walon
Li walon, c’ est on lingaedje roman cåzé el Beldjike nonnrece, so on boket del Walonreye, k’ on lome eto Beldjike walon-cåzante ou Walonreye walon-cåzante, mins eto en on ptit boket bijhrece do dipårtumint francès des Årdenes, k’ on lome cobén li Walonreye di France u bote di Djivet, u co el Wisconsene (Estats Unis d’ Amerike) la k’ on trouve ene pitite pougneye di djins d’ Nameur k’ ebaguît låvå sol difén do 19inme sieke.
Côdes ISO 639-2: wa ; ISO 639-3 : wln (dispu li 29 di djanvî 2002)
Mape ewou çk’ on cåze el walon, sins tni conte des dzo diyalekes.
Accints do walon
candjî
Lijhoz l’ årtike Accints do walon so Wikipedia.Les accints do walon, c’ est les prononçaedjes dins sacwantès coines do payis walon-cåzant. Il ont stî bén studyîs e 20inme sieke pås diyalectolodjisses do walon, scrijheus eyet diccionairîs ki rashiént les mots e Sistinme Feller.
Mwaisses accints do walon
candjîPrononçaedje zero-cnoxheu
candjîLi prononçaedje zero-cnoxheu, c’ est ene atåvlaedje pol prononçaedje do walon po les cis ki nel kinoxhèt nén, u les cis ki n’ ont pont d’ atnance avou onk des accints do walon, metans les etrindjirs ki volnut aprinde el walon sins s’ leyî piede ezès 36 prononçaedjes coinreces possibes. C’ est on prononçaedje, soeye-t i li pus spårdou, soeye-t i li pus lodjike sorlon les rîles do rfondou walon, ki divreut s’ fé comprinde pås walons-cåzants.
Ortografeyes do walon
candjî
Rifondou
candjî
Lijhoz l’ årtike Rifondou walon so Wikipedia.Li rfondou walon, c’ est on sistinme di scrijhaedje unifyî do walon, enondé pa l’ UCW eyet porshuvou et spårdou pa li SNR Li Rantoele dins les anêyes 1990. Li såme do Rfondou est d’ atåvler, cwand çoula est possibe, ene seule ortografeye po on mot ki s’ prononce diferinnmint, et po liské l’ sinstinme Feller et les ôtes sistinmes fonolodjikes l’ escrijhnut diferinnmint, metans : bouter (FEL) = boutér (FEL-ALWAC) = bouté (VSIS) = boutè (FEL Cogne namurwèsse) => bouter (RIF).
Li Rfondou shût sacwantès rîles, don l’ uzance des betchfessîs scrijhas (u diyasistinmes) po l’ sicrijhaedje di deus oyons ki n’ sårént s’ escrire avou on seu sene, metans l’ diyasistinme ea po les mots ki s’ prononçnut avou on ê /ɛː/ a Lidje u el Basse Årdene : tchapê, mins avou on ia /ja/ a Nameur u Tchålerwè : tchapia => tchapea (RIF) k’ on pout prononcî /t͡ʃapɛː/ u /t͡ʃapja/. L’ idêye di prinde on diyasistinme po scrire d’ ene seule manire on mot k’ a deus prononçaedjes a ddja stî eployeye pa J. Haust, ki note å les mots k’ on prononce avou ṑ /ɔː/ (come li francès or) a Lidje mins avou ā̀ /aː/ u /ɑː/ (come l’ inglès hall) el Hesbaye u Condroz[1][2].
Viyès rfondowes
candjîEne viye rifondowe, c’ est ene rifondowe k’ a stî atåvlêye pa-z onk des Rantoelîs u on bouteu do Rfondou, k’ on rtrouvreut motoit bén dins des scrijhaedjes eplaidîs so papî u sol daegntoele, eyet k’ on pinseut djusse å moumint k’ ele a stî atåvlêye pask’ ele shuvént les adujhances do rfondou a ç’ moumint la, mins ki n’ fåreut pus eployî asteure pask’ on-z a dispu trové d’ ôtès disfondowes ki ns a leyî pinser ki cisse viye rifondowe la n’ esteut nén l’ meyeuse tchuze.
Metans, les mots avou l’ cawete -ure : pilure, molecure, tiesticure, celure,… sont des viyes rifondowes. Elle avént stî atåvlêyes pa L. Mahin sol modêye di pilure k’ on rtrouve dins sacwants motîs do Coûtchant, mins l’ cawete -ure n’ est nén l’ cogne li pus spårdowe del cawete latene -ulus. Les rfondowes d’ ouy sont : pilule, molecule, tiesticule, celule,… Ça n’ vout nén dire ki pilure (pilule) n’ est nén do walon u ki c’ n’ est nén ene boune ortografeye e sistinme Feller ; i gn a bråmint des mots e walon avou on ridaedje R /r/ ⬄ L /l/ : carcul et parintaedje, berikes, evnd.
So Berdelaedjes, vey li bate di dvizes.
Rifondants
candjîOn lome rifondant on scrijhaedje ki rashid on prononçaedje coinrece (dj’ ô bén, ene cogne coinrece diferinne del cogne prijhe e rfondou pol mot), mins avou l’ sistinme di scrijhas do rfondou (et nén do Feller). Metans, li mot « vergogne » fwait èn addjectif « vergogneus » e rfondou. Mins coinreçmint, i gn a des prononçaedjes /vɛʀ.ɡɔ.ˈɲøː/ et ossu /vɛʀ.ɡu.ˈɲøː/ ; ci deujhinme prononçaedje est rashiou vèrgougneûs e Feller ; eyet vergougneus e rfondant.
Les mots e rfondant sont metous come "sicrijhaedje nén standård" (côde di lingaedje wa-nst) dins l’ wiccionaire).
Sistinme Feller (et cpagneye)
candjî
Lijhoz l’ årtike Sistinme Feller so Wikipedia.Li sistinme Feller, c’ est on sistinme di rashidaedje des diyalekes romans del Walonreye. Il a stî atåvlé pa Jules Feller e 1901 po sayî d’ responde a ene des pus grandès rujhes do walon : si ortografeye. Di fwait, les diferins oteurs did dinltins scrijhént sorlon leus propès rîles, u sorlon les rîles do ceke literaire do ké il estént raloyîs, çou ki fwait ki deus oteurs d’ on minme diyaleke polént scrîre on minme mot di diferinne manire : mok, moh, mohh, mohe, moxhe, evnd. Li sistinme Feller si vey purade come fonetico-analodjike : on scrît come on-z ôt (sorlon l’ fonetike) mins tot çou ki s’ prononce come e francès doet s’ escrire come e francès (analodjeye avou l’ francès). On l’ pout vey come on sistinme ortografike coinrece, sorcoinrece pa des côps, mins nén come sistinme ortografike di tot l’ walon. On l’ pout eto vey come ene saye di normålijhaedje po les mots ki s’ prononcèt d’ ene cåzu minme manire : pehon est li scrijha Feller po pexhon et pehon [pɛhɔ̃] u [pɛçɔ̃] eyet pèho-ꬻ [pɛhɔŋ] a Vervî.
Minme si l’ sistinme Feller a stî ricnoxhou pal SLLW come modêye a shuve po scrire e walon, sacwants scrijheus et rlomêyès soces nel ont nén shuvou spepieuzmint, ey ont candjî toplin des ponts do mwaisse sistinme Feller, tot rclamant scrire e Feller. Avou ça, sacwants scrijheus ou diccionairîs (E165, E167, E213, S109, S117) n’ ont nén tnou conte di mwaisse ponts do sistinme Feller, mins sins s’ diclårer « sistinme Feller ».
So Wiccionaire, tos ces scrijhas la ont stî rashonnés dzo l’ essegne Après 1900, foû rfondou (Feller, Feller ricandjî, nén Feller), k’ on rtrouve dins l’ tåvlea des ortografeyes.
Feller-Léonard
candjîC’ est l’ ortografeye k’ on trouve dvins l’ Motî Léonard. Scrijhas au /o/ (aube), en /ɑ̃/, aî /ɛː/ (maîsse), pont sol roye (tchin.ne).
Feller-Remacle
candjîEployaedje do pont sol roye.
Feller-Mouchon-d’aunia
candjîScrijha « îⁿ » : tchîⁿ (tchén), sicrît aprume avou ene loyeure « î-n » u « i-n » (rî-n/ri-n, bî-n/bi-n, nî-n/ni-n) u avou ene faflote « î’n » u « i’n » (rî’n/ri’n, bî’n/bi’n, nî’n/ni’n).
Feller-ALWAC
candjîC’ est l’ sistinme eployî pås mimbes di l’ ALWAC, a Tchålerwè.
Scrijha « -ér » (boutér, tchantér) pol cawete « -er » do sistinme Feller (stricto sensus) po les viebes k’ el coron si prononce /e/ (bouter, tchanter). On rtrouve ci scrijha la dins l’ Bourdon, FO94,…
Feller-Mouzon-Pierret
candjîScrijha « ö ».
Feller-Sauverdia
candjîScrijha « ë » po l’ oyon /œ/.
Feller-Gaziaux
candjîScrijhas e̊ po l’ oyon /œ/, eyet « ē » po /ɛː/ (/ɛ̃/)
Feller-Gilliard
candjîScrijha « ë » po l’ oyon /ɛː/ (/ɛ̃/).
Sistinmes di dvant Feller
candjî
Ces sistinmes di scrijhaedje la, ces tos les cis k’ on pout rescontrer divant l’ askepiaedje do sistinme Feller. On les lome eto sistinme pre-Feller. Å pus sovint, c’ est des scrijhaedjes fonetikes : « sorlon k’ l’ oraye nos lai-z ôre[3] », direut Cambresier, mins gn a eto ene deujhinme sicole di pinsêye ki va shuve l’ ortografeye francesse. Onk des pus vîs est l’ Paskeye sol sidje et l’ dissidjmint d’ Wîne.
Li scrîta
candjî Lijhoz l’ årtike Scrîta so Wikipedia.Li scrîta (u vîs scrijhas) c’ est li scrijhaedje do vî walon k’ on trouve ezès tecses el Walonreye el Hôte Moyinådje, dispu diviè 1100 et disk’ a diviè 1600, eyet ki soûd do vî lingaedje d’ oyi. On l’ ertrouve, metans, dins les ouves da Jacques de Hemricourt,…
Ôtes sicrijhaedjes
candjîIl arive co bén eto k’ èn oteur sicreye d’ ene manire ki n’ shût nouk di ces sistinmes cial å dzeur.
Soeye-t i k’ c’ est s’ tchuze, po ene råjhon ou ene ôte, soeye-t i k’ i n’ kinoxheut nén les sistinmes di scrijhaedje k’ i gn a. Mins come d’ ene pårt ça a stî fwait volontairmint (nén ene flotche di tapaedje ki l’ oteur oreut yeu coridjî si l’ aveut veyou), on n’ pout nén vormint lomer ces scrijhaedjes des flotches. Nos les lomrans des scrijhaedjes nén standård dabôrd.
Sistinme Wisconsene
candjîLes Walons del Wisconsene ki n' ont nén stî scolés e francès sicrijhèt avou les dujhances di l' ortografeye di l' inglès.
Alfabet et prononçaedje
candjîE walon, on-z eploye l’ alfabet latén dispu todi. Mins sorlon l’ sistinme i gn a des letes u des trokes di letes k’ on n’ eploye nén.
Cisse pådje u ci hagnon ci est co a scrire, u a mete d’ adrame. Si vos avoz des cnoxhances so l’ sudjet, vos l’ ploz fé vos-minme.| Lete | Son | Scrîta (nén todi seur do son) |
Pre-Feller | Feller (avou variantes) |
Rifondou |
|---|---|---|---|---|---|
| a | /a/ | dispu todi | |||
| à | /a/ | à Nameur (Ch. Werotte) | à Nameur (C13) | — | |
| â | /aː/, /ɑː/, /ɔː/ | âb (E203) | diâle (E1) | — | |
| å | /aː/, /ɑː/, /ɔː/ | — | — | åbe (E1) | åbe |
| ai | /ɛ/, /ɛː/ | laid (Ch. Werotte) | laid (J. Feller) | laid | |
| ain | /ɛ̃/ | dains (Ch. Werotte) | — | — | |
| am | /ã/ | jambe (Ch. Werotte) | djambe (E1) | djambe | |
| an | /ã/ | gran (E203) | grand (E1) | grand | |
| au | /o/ | aube (Ch. Werotte) | aube (C1) | — | |
| b | /b/ | dispu todi | |||
| c | /s/ | cè (E203) | cès (E1) | cès | |
| /k/ | cakô (E203) | cafè (E1) | cafè | ||
| ç | /s/ | ça (E203) | ça (E1) | ça | |
| ch | /ʃ/ | mouchon (Ch. Werotte) | mouchon (C1, O0) | årticho | |
| /k/ | chretien (Ch. Werotte), Jésû-Chris (L. Bernus) | — | — | ||
| /t͡ʃ/ | vach (E203) | — | — | ||
| d | /d/ | dispu todi | |||
| dj | /d͡ʒ/ | — | djin (E1) | djin | |
| e | /œ/ | — | feme | ||
| /e/ | — | pere | |||
| /ɛ/ | — | esse | |||
| é | /e/ | fré (E203) | fré (E1) | fré | |
| én, éⁿ | /ẽ/ | — | — | bén (O0) | bén |
| è | /ɛ/ | ||||
| ê | /ɛː/ | ||||
| ë | /j/ (avou voyale) | quéquefië (Ch. Werotte), lëî (Ch. Werotte) | — | ||
| /w/ (avou voyale) | conneuë (Ch. Werotte), puërais (Ch. Werotte), reuë (Ch. Werotte) | — | |||
| /œ/ | lë (Li Soverdea) | — | |||
| e̊ | /œ/ | — | — | le̊ (J.-J. Gaziaux) | — |
| ē | /æ/ | — | — | ēdi (J.-J. Gaziaux) | — |
| ei | /ɛ/ | dîmeigne (Ch. Werotte) | — | ||
| eim | /ɛ̃/ | teimps (Ch. Werotte) | — | — | |
| ein | /ɛ̃/ | bein (Ch. Werotte) | — | — | |
| eu | /ø/ | ||||
| eû | /øː/ | ||||
| eú | |||||
| f | /f/ | dispu todi | |||
| g | /d͡ʒ/ | gin (E203) | — | — | |
| g | /ɡ/ | gro (E203) | gros (E1) | gros | |
| gn | /ɲ/ | ||||
| gu | /ɡ/ | gueûïe (E203) | gueûye (E1) | gueuye | |
| h | /h/ | hére (E203) | hér (E1) | haire | |
| moya | aujourd’hu (Ch. Werotte), dîx-hûte (Ch. Werotte) | — | — | ||
| i | /i/, /ɪ/ | piti | pitit | pitit | |
| /j/ | iesse (Ch. Werotte), ieb (E203) | ||||
| î | /iː/, /ɪː/ | vî (E203) | vî (E1) | vî | |
| ï | /j/ | ïesse (Ch. Werotte), maïe (E203) | |||
| in | /ɛ̃/ | vintt (E203) | vinte (E1) | vinte | |
| iⁿ, îⁿ | /ĩ/, /ĩː/ | tchiⁿ (O4), tchîⁿ (O3) | — | ||
| j | /ʒ/ | Jèzu (E203) | Jèzus (E1) | (råle) akijer | |
| /d͡ʒ/ | ji (E203) | — | — | ||
| jh | /ʒ/, /h/ | — | — | — | prijhon |
| k | /k/ | ki (E203) | ki (E1) | ki | |
| l | /l/ | ||||
| lh | ? | — | — | — | |
| m | /m/ | dispu todi | |||
| n | /n/ | dispu todi | |||
| o | /ɔ/ | ||||
| ô | /oː/ | cô (E203) | côp (E1) | côp | |
| ö | |||||
| ó | /ʊ/ | óte (Ch. Werotte) | — | — | |
| ôⁿ | /õː/ | — | — | côⁿp (J.-J. Gaziaux) | — |
| on | /ɔ̃/ | ||||
| om | /ɔ̃/ | ||||
| oꬻ, o-ꬻ | /ɔŋ/ | — | pèho-ꬻ (E. Monseur) | — | — |
| ou | /u/ | ||||
| oû | /uː/ | ||||
| p | /p/ | dispu todi | |||
| q | /k/ | coq (Ch. Werotte) | coq (E1) | — | |
| qu | /k/, /kw/ | quate (E1) | — | ||
| qw | /kw/ | qwate (E1) | — | ||
| r | /r/, /ʀ/, /ʁ/ | dispu todi | |||
| s | /s/ | ||||
| /z/ | Jésu (L. Bernus) | -euse (cwand nén adeuri) | |||
| sch | /ʃ/ | peschon (Ch. Werotte) | — | — | |
| /sk/, /ʃ/, /h/ | discheinde (Ch. Werotte) | — | dischinde | ||
| t | /t/ | dispu todi | |||
| tch | /t͡ʃ/ | vatche (E1) | vatche | ||
| tj, tg | /d͡ʒ/ | tjain (E184), tgess (E184) | — | — | |
| tsch | /t͡ʃ/ | vatsch (E184) | — | — | |
| u | /y/ | ||||
| v | /v/ | dispu todi | |||
| w | /w/ | ||||
| x | /ks/, /ɡz/ | exeimpe (Ch. Werotte), eximpe (Th. Bovy) | eximpe (J. Feller) | — | |
| moya | ch’faux (L. Bernus) | — | — | ||
| xh | /h/, /ç/, /χ/ | pexhon (E212) | — | pexhon | |
| y | /j/ | yèbe (E1) | yebe | ||
| z | /z/ | zel (E203) | zèls (E1) | zels | |
Sourdants
candjî Lijhoz l’ årtike Djivêye des motîs do walon so Wikipedia.
Po les motîs, on shut l’ Djivêye des motîs do walon. C’ est ene lisse di dpus d’ 500 diccionaires et motlîs walon-francès k’ ont tchaeconk on limero ki cmince par ene lete sorlon les accints del Walonreye.
- E (Ess) : Payis d’ Lidje, metans E1
- C (Cinte) : Payis d’ Nameur, metans C1
- O (Ouwess) : Coûtchant walon, metans O0
- S (Sud) : Basse Årdene, metans S0
- G (globå) : tos les accints, metans G0
- R : Rifondou walon, metans R13
Po les motîs francès-walon, on radjoute on F divant l’ rahouca do motî walon-francès do minme oteur u do minme payis, vilaedje, si nd a onk k’ egzistêye, metans :
- Haust a fwait E1 (walon-francès) et FE1 (francès-walon)
- Coppens a fwait O4 (walon-francès) et FO4 (francès-walon)
- pol payis d’ Cerfontinne i gn a O2 (walon-francès) et FO2 (francès-walon), nén eplaidîs pås minmes oteurs
On fwait l’ minme avou les lives di croejhete, on mete on C divant l’ rahouca, metans :
- Coppens a fwait CO4
- Léonard a fwait CC1 avou C1 (walon-francès)
- Claude-Louis Bastin a fwait CO94 avou FO94 (francès-walon), mins gn a co pont d’ sourdant
O94(motoit on djoû)
Po les sourdants ki n’ sont nén des motîs, on mete e grande lete, el prumire lete do ptit et do grand no d’ l’ oteur, et e ptitès letes, les prumirès letes des mwaisses mots do tite, u les troes prumirès letes si gn a k’ on mot, metans :
Pacô, l’ rahouca a stî fwait so on tite nén ttafwait rwalnijhî, metans :
- Louis Remacle, Proses wallonnes (Sovnances et ôtes tecses), a dené LRsov
Li såme est d’ sayî d’ fé on court rahouca.
Loukîz el categoreye : Sourdants do walon.
- ↑ Motî Haust, p. xxvi
- ↑ Franwal Haust, p. xxv, (Haust dit ki ā̀ est ålwetrinne « vélaire »)
- ↑ R.-H.-J. Cambresier, Dictionnaire walon-françois ou Recueil de mots et de proverbes françois extraits des meilleurs dictionnaires, « préface ».