tchén
Etimolodjeye
candjîTayon-bodje latén « canem » (tchén måye ou lexhe). Dataedje do mot : 1050.
Prononçaedje
candjî- AFE :
- diferins prononçaedjes : /t͡ʃɛ̃/ /t͡ʃɛɲ/ /t͡ʃẽ/ /t͡ʃe/ /t͡ʃĩ/ /t͡ʃjɛ/ /t͡ʃjɛɲ/ /t͡ʃe/ aschoûtez lu (betchfessî én)
- prononçaedje zero-cnoxheu : /t͡ʃẽ/ aschoûtez lu
- Ricepeures : nén rcepåve
Sustantif
candjîsingulî | pluriyal |
---|---|
tchén | tchéns |
tchén omrin
- (no d’ biesse ås tetes) biesse ås tetes, magneuse di tchå, k’ on-z a aclevé dispu todi, et k’ a divnou li meyeu soçon des djins, ki l’ sincieus no, c’ est : Canis lupus familiaris.
- dierin dbout d’ ene foumêye cigarete.
- Les tchéns, on lzès rmetrè d’ costé po rfé ene cigarete avou. — Les crwès dins les bruwères (fråze rifondowe).
- (åre) boket do fizik, ki vént bouxhî sol dirî del bale eyet l’ fé pårti.
- pårt ki l’ ome rissaetche foû di s’ cwénzinne divant del rinde a s’ feme.
- Vost ome fwait des tchéns, sav, nosse dame.
-
(Sinse 1) Noer tchén, di raece bårbet.
-
(Sinse 1) Croejhî malinwès.
-
(Sinse 1) Deus tchéns, on caniche et onk di fier so ene tåve.
Ratourneures
candjîSôres di tchéns
- djonne di tchén : tchinot.
- tchén d’ coû
- tchén dogue
- tchén d’ tchesse
- tchén d’ vatches
- tchén d’ bierdjî, tchén d’ waide u tchén d’ tropea
- tchén d’ barakî, tchén d’ gobieu : mwinre tchén ki n’ a nén bel air.
- tchén d’ tcherete : tchén k’ haetchive ene tcherete, dinltins (sovint foirt maigues).
A vey avou s’ laid caractere
- caractere di tchén
- si bate come des tchéns, si margayî come des tchéns d’ barakî
- s’ etinde come tchén et tchet, esse come tchén et tchet
- tchén fwait tchén : si vs estoz hagnant avou ls ôtes, el seront avou vos. Franwal: ahåyant po : "la violence engendre la violence".
- kî m’ inme inme mi tchén : i fåt accepter les dfåts d’ ene djin k’ on voet voltî.
- i fwait come les tchéns, i brait dvant l’ côp : i s’ plind d’ ene sacwè ki n’ a nén co avnou.
- c’ est on rude tchén po les pouces : (tot baltant) c’ est on mwais tchén.
- ça va tourner a tchén : ça va tourner må. Franwal : ahåyant po : "Ça sent le roussi".
- leyîz cåzer les djins et hawer les tchéns
- li ci ki coûtche avou s’ tchén k’ a des pouces, i ls atrape : on-z atrape les dfåts des djins k’ on dmane toltins avou zels. Franwal : ahåyant po : "Dis-moi qui tu hantes, je te dirai qui tu es".
Pask’ on tchén c’ est boufon
- on n’ loye nén les tchéns avou des såcisses : i n’ fåt nén tinter ene sakî sins avance. Fr. il ne faut pas tenter le diable".
- fé l’ tchén po-z awè des oxheas : fé l’ biesse po-z awè çk’ on vout.
Pask’ on tchén shût todi s’ mwaisse u k’ il est todi avou
- come sint Rok et s’ tchén, sint Rok n’ eva djamåy sins s’ tchén
- shuve ene sakî come on ptit tchén : aler tot la k’ ele va.
- braire come èn aveule k’ a pierdou s’ tchén : criyî foirt po ene tchitcheye.
Pask’ on tchén est veyou come ene sacwè ki n’ våt rén, k’ on n’ respectêye nén
- esse el tchén
- come a on tchén / come on tchén
- èn nén esse on tchén
- èn nén esse fwait po les tchéns
- pôves nozôtes et les tchéns d’ tcherete, (tot cåzant årvier) vive nozôtes et les tchéns d’ tcherete : fråze po dire k’ on-z est målureus.
- i n’ våt nén les cwate fiers d’ on tchén : i n’ våt rén vormint (paski les tchéns n’ ont ddja pont d’ fiers).
- cwand k’ on vout bate on tchén, on trouve todi bén on baston (on bordon, ene vedje) on trouve todi ene fåsse escuze po-z ataker èn innmi pus flåwe.
- on bate bén s’ tchén k’ on nel towe nén : i fåt alouwer les cwårs sins lzès furler.
- il eva, monté so s’ vea ; et i rvént, monté so s’ tchén : il a sayî d’ aler fé forteune ôte pårt, et ndaler grandiveuzmint; mins il a rivnou co pus pôve k’ i n’ aveut ndalé.
- tins d’ tchén
- awè del sope di tchén
Ôtes
- èn nén dner s’ pårt ås tchéns : magnî voltî èn amagnî. Fr. se régaler, se délecter de".
- hoûler avou les leus et bawer avou les tchéns / hoûler avou les leus et hawer avou les tchéns
- on tchén avou on tchapea
- si rwaitî come des tchéns d’ casson
- T’ est èn ome, dit-st i l’ bierdjî a s’ tchén : ervazî après li mot d’ felicitaedje "t’ est èn ome".
- ça va bén, dit st ele li mere a s’ tchén : dijhêye cwand rén n’ va.
- ça vs va ? :: ça m’ va come on tchén k’ a yeu ene pire : ça n’ mi va nén.
- il a dpus d’ cwårs k’ on tchén d’ barakî n’ a d’ pouces : il a bråmint des cwårs. Franwal : ahåyant po : "riche à millons".
- erloye ti tchén, gn a l’ minne k’ abaye : k’ on dit a ene sakî k’ a si brayete å lådje.
Parintaedje
candjîMots d’ aplacaedje
candjîDizotrins mots
candjîOrtografeyes
candjîAprès 1900, foû rfondou (Feller, Feller ricandjî, nén Feller) :
Ratournaedjes
candjîaclevåve biesse Canis canis
- Arabe : كلب (ar) = كَلْب = kalb
- Arabe marokin : كلب (ary) = كلْب = kelb
- Almand : Hund (de)
- Inglès : dog (en)
- Espagnol : perro (es)
- Francès : chien (fr)
- Itålyin : cane (it)
- Gåmès : tchin
- Maltès : kelb (es)
- Neyerlandès : hond (nl)
- Picård : kî (pcd), kin, kiè
- Sicilyin : cani (scn)
- Tayicyin : ʻuri (ty)
- Kimon amazir marokin : ⴰⵢⴷⵉ (zgh) = aydi; ⵉⴳⴷⵉ (zgh) = ikdi (Ayites Bougmesse)
Addjectif
candjîsingulî | pluriyal | |
---|---|---|
omrin et femrin |
tchén | tchéns |
tchén omrin et femrin (sustantif addjectivrece, todi sudjetrece)
- ki wåde por lu sicretmint u ki n’ presse nén åjheymint ses afwaires.
- ki n’ a pont di rconixhance, ki n’ dene waire di dringuele a ene sakî ki l’ a-st aidî.
- Il a stî tchén avou ses neveus.
- ki n’ dene waire di cwårs.
- Il est tchén d’ ses liårds. — Motî do Coûtchant walon (fråze rifondowe).
Ratourneures
candjî- èn nén esse tchén : diner ene boune ricompinse å ene sakî ki vs a-st aidî.
- Ele n’ a nén stî tchén avou s’ meskene : ele lyi a leyî tos ses meubes.
- èn nén esse tchén : bén payî ene sakî.
- èn nén esse tchén des poennes des ôtes les fé bouter sins rlaye. Franwal: ahåyant po : "surexploiter".
- èn nén esse tchén des cwårs des ôtes / èn nén esse tchén des çanses des ôtes / èn nén esse tchén des liårds des ôtes
- I n’ sont nén tchéns d’ ene eguegne : i n’ si rastinèt nén d’ endè fè ene po fé araedjî ene sakî.
Sinonimeye
candjî- (ki n’ dene waire di cwårs) : pice-crosse; Loukîz a : « rapiasse »
Ratournaedjes
candjîèn nén esse tchén
- Francès : généreux (fr) omrin, généreu (fr) femrin, désintéressé (fr) omrin, désintéressée (fr) femrin
Waitîz eto
candjîLijhoz l’ årtike tchén so Wikipedia.