tchén
Etimolodjeye
candjîTayon-bodje latén « canem » (tchén måye ou lexhe). Dataedje do mot : 1050.
Prononçaedje
candjî- AFE :
- diferins prononçaedjes : /t͡ʃɛ̃/ /t͡ʃɛɲ/ /t͡ʃẽ/ /t͡ʃe/ /t͡ʃĩ/ /t͡ʃjɛ/ /t͡ʃjɛɲ/ /t͡ʃe/ aschoûtez lu (betchfessî én)
- prononçaedje zero-cnoxheu : /t͡ʃẽ/ aschoûtez lu
- Ricepeures : nén rcepåve
Sustantif
candjîsingulî | pluriyal |
---|---|
tchén | tchéns |
tchén omrin
- (no d’ biesse ås tetes) biesse ås tetes, magneuse di tchå, k’ on-z a aclevé dispu todi, et k’ a divnou li meyeu soçon des djins, ki l’ sincieus no, c’ est : Canis lupus familiaris.
- dierin dbout d’ ene foumêye cigarete.
- Les tchéns, on lzès rmetrè d’ costé po rfé ene cigarete avou. — Les crwès dins les bruwères (fråze rifondowe).
- (åre) boket do fizik, ki vént bouxhî sol dirî del bale eyet l’ fé pårti.
- pårt ki l’ ome rissaetche foû di s’ cwénzinne divant del rinde a s’ feme.
- Vost ome fwait des tchéns, sav, nosse dame.
-
(Sinse 1) Noer tchén, di raece bårbet.
-
(Sinse 1) Croejhî malinwès.
-
(Sinse 1) Deus tchéns, on caniche et onk di fier so ene tåve.
Ratourneures
candjîSôres di tchéns
- djonne di tchén : tchinot.
- tchén d’ coû
- tchén dogue
- tchén d’ tchesse
- tchén d’ vatches
- tchén d’ bierdjî, tchén d’ waide u tchén d’ tropea
- tchén d’ barakî, tchén d’ gobieu : mwinre tchén ki n’ a nén bel air.
- tchén d’ tcherete : tchén k’ haetchive ene tcherete, dinltins (sovint foirt maigues).
A vey avou s’ laid caractere
- Il åreut fwait des lådjes ouys tot veyant l' ci k' prindéve pol pus bråve do monde, si bate come on tchén avou on poirteu ås saetchs k' esteut plin come èn oû; — Joseph Vrindts, « Li pope d'Anvers » (1896), p.78 (fråze rifondowe).
- s’ etinde come tchén et tchet, esse come tchén et tchet
- tchén fwait tchén : si vs estoz hagnant avou ls ôtes, el seront avou vos. Franwal: ahåyant po : "la violence engendre la violence".
- kî m’ inme inme mi tchén : i fåt accepter les dfåts d’ ene djin k’ on voet voltî.
- i fwait come les tchéns, i brait dvant l’ côp : i s’ plind d’ ene sacwè ki n’ a nén co avnou.
- c’ est on rude tchén po les pouces : (tot baltant) c’ est on mwais tchén.
- ça va tourner a tchén : ça va tourner må. Franwal : ahåyant po : "Ça sent le roussi".
- leyîz cåzer les djins et hawer les tchéns
- li ci ki coûtche avou s’ tchén k’ a des pouces, i ls atrape : on-z atrape les dfåts des djins k’ on dmane toltins avou zels. Franwal : ahåyant po : "Dis-moi qui tu hantes, je te dirai qui tu es".
Pask’ on tchén c’ est boufon
- on n’ loye nén les tchéns avou des såcisses : i n’ fåt nén tinter ene sakî sins avance. Fr. il ne faut pas tenter le diable".
- fé l’ tchén po-z awè des oxheas : fé l’ biesse po-z awè çk’ on vout.
Pask’ on tchén shût todi s’ mwaisse u k’ il est todi avou
- come sint Rok et s’ tchén, sint Rok n’ eva djamåy sins s’ tchén
- shuve ene sakî come on ptit tchén : aler tot la k’ ele va.
- braire come èn aveule k’ a pierdou s’ tchén : criyî foirt po ene tchitcheye.
Pask’ on tchén est veyou come ene sacwè ki n’ våt rén, k’ on n’ respectêye nén
- esse el tchén
- come a on tchén / come on tchén
- èn nén esse on tchén
- èn nén esse fwait po les tchéns
- pôves nozôtes et les tchéns d’ tcherete, (tot cåzant årvier) vive nozôtes et les tchéns d’ tcherete : fråze po dire k’ on-z est målureus.
- ni nén valeur les cwate fiers d’ on tchén : i n’ våt rén vormint (paski les tchéns n’ ont ddja pont d’ fiers).
- cwand k’ on vout bate on tchén, on trouve todi bén on baston (on bordon, ene vedje) on trouve todi ene fåsse escuze po-z ataker èn innmi pus flåwe.
- on bate bén s’ tchén k’ on nel towe nén : i fåt alouwer les cwårs sins lzès furler.
- il eva, monté so s’ vea ; et i rvént, monté so s’ tchén : il a sayî d’ aler fé forteune ôte pårt, et ndaler grandiveuzmint; mins il a rivnou co pus pôve k’ i n’ aveut ndalé.
- tins d’ tchén
- awè del sope di tchén
Ôtes
- èn nén dner s’ pårt ås tchéns : magnî voltî èn amagnî. Fr. se régaler, se délecter de".
- hoûler avou les leus et bawer avou les tchéns / hoûler avou les leus et hawer avou les tchéns
- on tchén avou on tchapea
- si rwaitî come des tchéns d’ casson
- T’ est èn ome, dit-st i l’ bierdjî a s’ tchén : ervazî après li mot d’ felicitaedje "t’ est èn ome".
- ça va bén, dit st ele li mere a s’ tchén : dijhêye cwand rén n’ va.
- ça vs va ? :: ça m’ va come on tchén k’ a yeu ene pire : ça n’ mi va nén.
- il a dpus d’ cwårs k’ on tchén d’ barakî n’ a d’ pouces : il a bråmint des cwårs. Franwal : ahåyant po : "riche à millons".
- erloye ti tchén, gn a l’ minne k’ abaye : k’ on dit a ene sakî k’ a si brayete å lådje.
Parintaedje
candjîMots d’ aplacaedje
candjîDizotrins mots
candjîOrtografeyes
candjîAprès 1900, foû rfondou (Feller, Feller ricandjî, nén Feller) :
Ratournaedjes
candjîaclevåve biesse Canis canis
- Arabe : كلب (ar) = كَلْب = kalb
- Arabe marokin : كلب (ary) = كلْب = kelb
- Almand : Hund (de)
- Inglès : dog (en)
- Espagnol : perro (es)
- Francès : chien (fr)
- Itålyin : cane (it)
- Gåmès : tchin
- Maltès : kelb (es)
- Neyerlandès : hond (nl)
- Picård : kî (pcd), kin, kiè
- Sicilyin : cani (scn)
- Tayicyin : ʻuri (ty)
- Kimon amazir marokin : ⴰⵢⴷⵉ (zgh) = aydi; ⵉⴳⴷⵉ (zgh) = ikdi (Ayites Bougmesse)
Addjectif
candjîsingulî | pluriyal | |
---|---|---|
omrin et femrin |
tchén | tchéns |
tchén omrin et femrin (sustantif addjectivrece, todi sudjetrece)
- ki wåde por lu sicretmint u ki n’ presse nén åjheymint ses afwaires.
- ki n’ a pont di rconixhance, ki n’ dene waire di dringuele a ene sakî ki l’ a-st aidî.
- Il a stî tchén avou ses neveus.
- ki n’ dene waire di cwårs.
- Il est tchén d’ ses liårds. — Motî do Coûtchant walon (fråze rifondowe).
Ratourneures
candjî- èn nén esse tchén : diner ene boune ricompinse å ene sakî ki vs a-st aidî.
- Ele n’ a nén stî tchén avou s’ meskene : ele lyi a leyî tos ses meubes.
- èn nén esse tchén : bén payî ene sakî.
- èn nén esse tchén des poennes des ôtes les fé bouter sins rlaye. Franwal: ahåyant po : "surexploiter".
- èn nén esse tchén des cwårs des ôtes / èn nén esse tchén des çanses des ôtes / èn nén esse tchén des liårds des ôtes
- I n’ sont nén tchéns d’ ene eguegne : i n’ si rastinèt nén d’ endè fè ene po fé araedjî ene sakî.
Sinonimeye
candjî- (ki n’ dene waire di cwårs) : pice-crosse; Loukîz a : « rapiasse »
Ratournaedjes
candjîèn nén esse tchén
- Francès : généreux (fr) omrin, généreu (fr) femrin, désintéressé (fr) omrin, désintéressée (fr) femrin
Waitîz eto
candjîLijhoz l’ årtike tchén so Wikipedia.