tchôkî
Etimolodjeye
candjîS’ i gn åreut ene sakî ki sepreut cwè åd fwait di l’ etimolodjeye di « tchôkî », el pout stitchî vaici.
Prononçaedje
candjî- AFE :
- diferins prononçaedjes : /t͡ʃõ.ˈkiː/ /t͡ʃoː.ˈkiː/ /t͡ʃyː.ˈkiː/ /t͡ʃɔ̃.ˈkiː/ /t͡ʃɔ̃.ˈki/ /t͡ʃɔ̃.ˈke/ /t͡ʃɔ̃.ˈkɛ/ (betchfessî ô)
- prononçaedje zero-cnoxheu : /t͡ʃõ.ˈkiː/
- Ricepeures : tchô·kî
Viebe
candjîDjin et tins | Codjowa |
---|---|
Cåzant Ind. pr. (dji, dj’) | tchôke |
Atôtchî(s) Ind. pr. (vos, vs) | tchôkîz |
Cåzants Ind. pr. (nos, ns) | tchôcans |
Rwaitants Ind. pr., nam. (i/il, ele/elle) | tchôcnut |
Cåzant Ind. fut. (dji, dj’) | tchôcrè |
Cåzant D.I.E. (dji, dj’) | tchôkive |
Cåzant Suddj. pr. (ki dji, dj’) | tchôke |
pårt. erirece (dj’ a, vos av) | tchôkî |
Ôtes codjowaedjes | come loukî |
tchôkî
- (viebe å coplemint) fé moussî (ene grosse sacwè dins on trô).
- Tchôke li broke e trô divant del tchessî a côps d' ma.
- Tchôkîz on bwès dins l' feu !
- Li Veye est la, come ene brouweur.
On n’ î voet gote. Il î fwait grand.
On nos î tchôke cwand l’ prumire eure
Sone tot a poenne a nosse cadran. — Jules Claskin, « Airs di flûte et autres poèmes wallons », édition critique de Maurice Piron, 1956, « Quî sét ?», 1909, p.134 (fråze rifondowe).
- (viebe å coplemint) fé bodjî dvant.
- Tchôke ça pus lon !
- Li hertcheu tchôke si berlinne divant lu. — Motî Haust (fråze rifondowe).
- I s' kihoudrixheut avå l' tchambe,
Tchôcant les tcheyires dvant lu. — Martin Lejeune, “ Œuvres lyriques du poète Martin Lejeune” p.144, « Lès prumîs pas » (fråze rifondowe). - -Wice estoz vs ? Dji vs vén tchôkî.
-Cial, sol balançwere. — Paul-Henri Thomsin, ratourtnant Tchantchès, c'èst po rîre, 2023, p.42 (fråze rifondowe).
- (viebe å coplemint) dimander cint côps li minme sacwè a (ene sakî).
- I m' a co vnou tchôkî po k' dji lyi dene di l' ovraedje. — Motî do Coûtchant walon (fråze rifondowe).
- (viebe å coplemint) bôrer (rimpli astok).
- Vola vosse banse plinne et tchôkeye.
- herer, mete.
- Dji tchôke tot çoula dzo m' bresse,
Tot d' on côp, vla k' on m' mostere
Kimint k' on faleut aspoyî
Po schover dins les creveures
Et n' nén leyî do broûlî
— Li camrade dè l'joie, Chanchet Barillié, 1852 (fråze rifondowe). - Après aveur corou tot come on djonne polén,
Potchî, foutrumassé avå l' waide,
[...]Li gamén, fornåjhi, pind l' aiye, et s' lait tchôkî
Dvins l' grand lét ki sint bon. Bén vite, i s' essoctêye. — Martin Lejeune, “ Œuvres lyriques du poète Martin Lejeune” p.146, « Bébé nâhî » (fråze rifondowe).
- Dji tchôke tot çoula dzo m' bresse,
- Monmon, li, ni saureut dîre come èlle èst faîte, si-t-Agnès. En rotant èchone, èle tchôke si mwin o l' sène,… come il-ont dromedinè zias deûs, raupin èt maraye, en 'nn'alant è scole. — Auguste Laloux, Li ptit Bert.
- (viebe å coplemint) siervi (ene poye, ene frumele d' oujhea), tot djåzant d' on cok, d' on måye di moxhon.
- Si vos vloz mete vos oûs a-z acover, i vs fåt èn ôte cok po tchôkî vos poyes.
- (viebe å coplemint) emacraler.
- L' efant ki vént å monde inte onze eures et meynute serè tchôkî. — Motî do Coûtchant walon (fråze rifondowe).
- (v. å coplemint nén direk eployî avou li dvancete « so ») bouter, poûssî foirt (so ene sacwè).
- Il esteut tins d' tchôkî so l' ovraedje.
- I n' fåt nén låtchî, c' est a tchôkî dsu a moirt !
- (v. sins coplemint) (mot d’ houyeu) vini foû, tot djåzant d' on meur di taeye di houyire, avou risse di ralaedje-plin.
- Les måjhires tchôkèt.
- Li taeye tchôke.
- (viebe å prono) : Loukîz a : « si tchôkî ».
- (v. sins djin) (mot d’ houyeu) risker d' aveur on ralaedje-plin.
- I tchôke el taeye: i fåt lever l' daxhe.
Ratourneures
candjî- fé moussî :
- tchôkî el tiesse : fé acroere.
- fé bodjî :
- bouter so :
- tchôkî al rowe : bouter al tcherete (aidî reyussi ene sacwè).
- moussî :
- si tchôkî el påter mågré l' Bon Diu : moussî di tote foice dins on raploû, dins ene fiesse wice k' on n' vos vout nén.
Parintaedje
candjî- tchôke
- tchôca
- tchôcaedje, tchôcmint, tchôcåjhe
- tchôkeu, tchôkeuse, tchôcresse
- tchôkeure
- ritchôkî
- fortchôkî
- kitchôkî
Mots d’ aplacaedje
candjîSinonimeye
candjî- (fé moussî sacwè) fôrer, herer, tchiker, stitchî.
- (fé bodjî) tchôkî evoye, bouter, poûssî, bôrer.
- (v.s.c., travayî foirt) : ovrer, bouter, bôrer
Ortografeyes
candjîE rfondou walon :
Ratournaedjes
candjîfé moussî
fé bodjî
dimander cint côps li minme sacwè a (ene sakî)
- Francès : importuner (fr), harceler (fr), solliciter (fr)
emacraler Loukîz a : emacraler
v.s.c., ± bouter Loukîz a : ovrer
Pårticipe erirece
candjîtchôkî omrin
- Pårticipe erirece omrin do viebe "tchôkî".
- emacralé.
- L' efant ki vént å monde inte onze eures et meynute serè tchôkî. — Motî do Coûtchant walon (fråze rifondowe).
- k' a yeu ou tchôcmoir
- Dj' a co stî tchôkî cisse nute ci; c' est dandjreus d' aveur boevou do foirt cafè.
Ratourneures
candjî- esse tchôkî del marke : aveur ene tchôde marke (on tchôcmwår).