diåle
Prononçaedje
candjî- AFE :
- diferins prononçaedjes : /djoːl/ /dijoːl/ /djaːl/ /d͡ʒaːl/ /d͡ʒaːp/ /djap/ /djaːp/ /djab/ (betchfessî å, halcrosse rîlêye)
- prononçaedje zero-cnoxheu : /djɔːl/
- Ricepeures : nén rcepåve
Etimolodjeye 1
candjîBodje vî grek « διάβολος » (diabolos) (« ameteu »), adonpwis rpris pazès Djwifs et Crustins po-z aveur li minme sins k' e walon, pal voye do latén « diabolum » mins les cognes do 20e sieke ont puvite vinou d’ on tayon-bodje do latén d' eglijhe (mintén del voyale « â » la k’ on åreut dvou aveur « ô » ou « å », ey on coron a môde del cawete -åve); Dataedje do mot : 881 (Tchantlinne Sinte Ulaleye).
Sustantif
candjîsingulî | pluriyal |
---|---|
diåle | diåles |
omrin
- (mot d’ rilidjon) (no d’ tolu) andje d’ infier.
- Ele si houtdina pus d’ on côp a on diåle k’ on loméve Robiet. — vî papîs so les procès des macrales di Cele et Furfô, ramexhnés pa J. Houziaux.
- djin ki ravize èn andje d’ infier come malåjhey efant, on metchant ome.
- Oyi, c’ est on sint å cafè, mins on diåle el måjhon.
- totès sôres d’ usteyes ki fjhèt èn ovraedje emerviyant, k’ on croet ki c’ est l’ Diåle lu-minme k’ els a edvinté.
- (mot des cinsîs) (machine po raidjî ås grins).
- Cial, vola on diåle avou s’ trimouye et s’ gueuye å lådje. — Lucien Somme.
- On meteut les raidjes å diåle, pu on diåléve. — Motlî d’ Tchonveye.
- pitite sitouve ki broûle tot fjhant on brut d’ diåle.
- pitite berwete po tcheryî ås saetchs di dinrêyes.
- Ti pous tcherdjî çou ki t’ vous sol diåle: i n’ molit nén. — Motî d’ Bastogne.
- Et cwè ? Vos Baguez ? Voloz vs on diåle monsieu l’ curé ? — Paul-Henri Thomsin, ratourtnant Tchantchès, c'èst po rîre, 2023, p.40 (fråze rifondowe).
- (no d’ inseke) sôre di påwion avou totès sôres di coleurs.
-
Diåle d’ infier.
-
Diåle poite-saetch.
-
Diåle di raidjaedje al mwin.
Ratourneures
candjîLoukîz a : Diåle
- å diåle, ås cwate cints diåles, ås set cints diåles, å diåle et co pus lon, ås shijh cint meyes diåles, ås trinte-shijh meyes diåles
- aler å diåle
- evoyî å diåle (ene djin)
- peter å diåle
- voler å diåle
- fote å diåle, hiner å diåle : taper evoye (ene sacwè)
- apus k’ i n’ tchaiye des diåles avou des cawes d’ oronde
- peter å diåle : cori evoye. F. prendre la poudre d’ escampete.
- ki l’ diåle
- a Marcour, li diåle î court : Rime-rame d’ efant
- Å galop, galopea, li diåle vs årè pa vos dijh årteas : dijhêye po fé cori evoye èn efant k’ est a damadje.
- Bon Diu d’ rowes, diåle di måjhone.
- brut d’ diåle : bråmint do brut.
- F. bruit infernal, vacarme.
- C’ est bén l’ diåle s’ i gn a pont ci sereut merveye s’ i gn a pont = end årè.
- I leye ses åmayes eshonne e paxhi avou ls åmeas; c’ est bén l’ diåle s’ i gn a pont d’ plinnes divant waire !
- F. il est probable que (+ positif).
- c’ est todi l’ minme diåle, u c’ est todi l’ minme diåle, dit-st i l’ martchand d’ bondius c’ est parey. Loukîz a: Piron. F. C'est du pareil au même.
- ci n’ est nén l’ diåle : ci n’ est nén målåjhey. F. ce n'est pas sorcier.
- cori come onk k’ a l’ diåle e s’ cou : foirt raddimint.
- Cwand k’ i ploût et ki l’ solea lût, c’ est k’ el diåle mareye ès feye.
- cwand l’ diåle divént vî, i s’ fwait ermite : ça a l’ air d’ esse on bråve, mins dimefeye tu todi d’ lu.
- di tos les diåles : dijhêye po ene sacwè ki va foirt.
- I fjhént on roumdoudoum di tos les diåles.
- F. extraordinaire.
- diåle m’ ancate !, u diåle m’ evole : mostere k’ on-z est sbaré, k’ on n’ croet nén çou k’ on dit.
- diåle mi speye.
- ÎDÅ. Kimint vs a t i dit çoula ?
HAMÅL. Diåle mi speye, pôve Îdå, vo-vs-la divnowe pus blanke k’ ene frisse makêye ! — Joseph Mignolet, « Al Bèle Fontinne », comèdèye di treûs akes, 1924, p.16 (fråze rifondowe).
- ÎDÅ. Kimint vs a t i dit çoula ?
- diåle mi stitche.
- Ås pôves co djamåy dji n' dinreu,
C' est tos ingråtes* ! Et diåle mi stitche,
So deus troes ans, dji mi rwinreu ! — Jean Bury, Joyeux rèspleus (1899), "Si j'esteus riche" (fråze rifondowe).
- Ås pôves co djamåy dji n' dinreu,
- diåle mi stronne.
- Bén, diåle mi stronne, t' as do toupet ! — Jean Bury, Joyeux rèspleus (1899), "Bin v’la st-on râre èdon surmint" (fråze rifondowe).
- diåle ås cotes målåjheye båshele. On dit eto: diålresse. F. diablesse.
- dji n’ mi feye nén dpus a li k’ å diåle : dji m’ è dmefeye.
- esse diåle po les cwårs : esse pice-crosse (rapia). F. avare.
- esse evoye ås cwate cints diåles, u ås cénk cints diåles lon : esse evoye foirt å lon. Loukîz a: zivercôfs.
- esse noer come li diåle : esse tot mannet.
- esse po l’ diåle :
- esse codåné(êye) a mori.
- po ene sacwè ki s’ va broyî.
- F. condamné(e).
- Est çki t’ tignréves bén on diåle ki n’ a pont di tchveas ? on n’ såreut fé l’ impossibe.
- fé martchî avou l’ diåle, u paker avou l’ diåle, u fé paket avou l’ diåle : vinde si åme å diåle, u fé avou l’ diåle promete si åme å diåle après ene termene ki vs åroz tot çou ki vs lyi dmandez.
- Cwand il a coprin k’ i vneut d’ fé martchî avou l’ diåle, li cinsî a stî tot disnorté. — Gaston Lucy.
- F. faire un pacte avec le diable.
- si fote do diåle et do martchand : end awè d’ keure; si fote di totafwait. F. se ficher de tout.
- il a on toû di pus ki l’ diåle : il est foirt malén.
- Il est pus malén ki l’ diåle.
- Ki l’ diåle åye (ene sacwè), u sohaitî (ene sacwè) å diåle : dijhêye po åk k’ on n’ voet nén voltî.
- Les araedjîs avou leu påye, K’ i lomèt d’ Fexhe et ki l’ diåle åye ! — Marian de Saint-Antoine.
- Ossu, a poenne esteut i la d’ ene hapêye k’ i sohaitive les carnavåls å diåle. — Victor Carpentier.
- Ki l’ diåle åye, Ki l’ diåle apice (ene sakî, ene sacwè) : dijhêye po ene djin k’ on n’ voet nén voltî.
- Ki l’ diåle apice Tos leus tchinisses ! Ki l’ diåle evole Totes leus éndjoles! — Lucyin Mahin..
- F. Que le diable l'emporte.
- Ki l’ diåle t’ apice response po rire cwand on vs dit "Ki l’ Bon Diu vs benixhe" cwand on-z a stierni.
- L’ ônea erprotche å frinne d’ aveur vindou si åme å diåle por lu polou broûler vete.
- li diåle tcheye todi so l’ minme moncea, u li diåle tcheye todi so l’ pus gros moncea : les cis k’ ont ddja des cwårs, c’ est co zels k’ ont totes les tchances po nd aveur todi dpus.
- Li lét do diåle : no d’ ene plaece di Werisse.
- lodjî l’ diåle e s’ boûsse, u saetchî l’ diåle pal cawe : esse pôve.
- magneu d’ bon Diu et tchiyåd d’ diåle : fås-vizaedje. F. hypocrite.
- On diåle, si diåle fouxhe-t i, ni sait catchî ses coines : on malén, ki catche ses dfåts, ni les såreut catchî advitam.
- on direut k’ il a veyou l’ diåle moussî e sôdård : il est tot reyusse (sibaré). F. éberlué.
- On fwait pa des côps li diåle pus laid k’ i n’ est, u On fwait sovint li diåle pus noer k’ i n’ est on croet ene sacwè pus målåjheye k’ ele n’ est. F. exagérer.
- on tins d’ tos les diåles : on foirt mwais tins.
- on viyaedje, u on payis pierdou å diåle lon : on retrôclé viyaedje.
- E meye nouv cint cwate, les djeus olimikes, c’ est a Sint-Louwis, ås USA, on payis pierdou å diåle lon. — Émile Pècheur.
- F. bled perdu, pays reculé.
- ostant pingnî on diåle ki n’ a pont di tchveas : dijhêye po åk di nén possibe.
- pitit diåle : creyateure ki n’ est nén èn ome, mins nén on diåle tipike. F. diablotin, génie malfaisant.
- pus a l’ diåle, pus vout i aveur, u pus çki l’ diåle a, pus çk’ i ndè vout, u pus l’ diåle a-t i, pus ndè vout i : dijhêye po onk ki vout todi esse pus ritche. F. appétit de richesse.
- les Rodjes Diåles : ekipe di fotbal del Beldjike
- S’ il a magnî l’ diåle, k’ i magne pår les coines
- si cfesser å diåle : dire ene sacwè k’ on-z a må fwait a ene djin k’ el va aler raconter.
- si ctaper come on diåle dins on benitî : si ctaper dins tos les sinses. F. se démener comme un beau diable.
- si l’ diåle est pus malén, c’ est k’ il est pus vî
- Va-st å diåle : dijhêye po s’ dihaler d’ ene sakî.
Parintaedje
candjîMots d’ aplacaedje
candjî- pôve diåle
- diåle ås cotes
- diåle-e-coir
- mwin-do-Bon-Diu-et-pî-do-diåle,
- nodidjåle
- Voye do Diåle, Pire do Diåle
Sinonimeye
candjîmålåjhey efant
Loukîz a : « arnåjhe »
machene po raidjî
Dizotrins mots
candjîOrtografeyes
candjîAprès 1900, foû rfondou (Feller, Feller ricandjî, nén Feller) :
E rfondou walon :
Ratournaedjes
candjîtolu riprezintant l’ må
machine po raidjî
- Inglès : winnowing machine (en)
- Francès : tarare (fr)
pitite berwete po tcheryî ås saetchs
- Inglès : hand truck (en)
- Francès : diable (fr)
Addjectif
candjî- malåjhey, po èn efant.
- Ni soeyoz nén don si diåle !
- (mot d’ medcén) laid tot cåzant d’ on må.
- Ci côp ci c’ esteut on må pus diåle. — Chantal Denis.
Sinonimeye
candjî- (malåjhey, d’ èn efant) : arnåjhe; Loukîz a : « arnåjhe »
- (aid tot cåzant d’ on må) : malén, griyeus; Loukîz a : « griyeus »
Ratournaedjes
candjîMot-fråze
candjîdiåle (nén candjåve)
- mostere li sbarmint.
- Sapinse li rwè cwand les veya : « Ki diåle!, kés borguimwaisses vola ! ». — viye paskeye di 1675, eplaideye pa G. Hennen.
Sinonimeye
candjîRatournaedjes
candjîWaitîz eto
candjîLijhoz l’ årtike Diåle so Wikipedia.
Etimolodjeye 2
candjîSibetchaedje di « tire-diåle », askepyî po replaecî Diu dins * «tire-Diu», li rcomprindaedje di « tire-djus », usteye po saetchî djus (les tcherêyes di houf four).
Sustantif
candjîsingulî | pluriyal |
---|---|
diåle | diåles |
diåle omrin
- (mot des cinsîs) sistinme di tinkiaedje del tchinne des tcherêyes di four.
Sinonimeye
candjîE cisse pådje ci, n’ a pont d’ ratournaedje pol mot. El pôrîz radjouter, s’ i vs plait ? Come çoula, l’ årtike rissereut d’ adrame.
Waitîz eto
candjîLijhoz l’ årtike Diåle poite-saetch so Wikipedia.