leyî

Walon (Rifondou)

**Tripès rfondowes**
leyî		laire		laixhî

Etimolodjeye

Tayon-bodje latén « laxare » (« låtchî », « dislaxhî », « cwiter »).

Prononçaedje

AFE :
- diferins prononçaedjes : /lɛ.jiː/ /lɛ.ji/ /lɛ.jɛ/ /lɛ.je/ /lɛj/ /le/ (36 prononçaedjes)
- prononçaedje zero-cnoxheu : /lɛ.jiː/
Ricepeures : le·yî

Viebe

Djin et tins	Codjowa
Cåzant Ind. pr. (dji, dj’)	lai
Atôtchî(s) Ind. pr. (vos, vs)	leyîz
Cåzants Ind. pr. (nos, ns)	leyans
Rwaitants Ind. pr., nam. (i/il, ele/elle)	laiynut
Cåzant Ind. fut. (dji, dj’)	lairè
Cåzant D.I.E. (dji, dj’)	leyive
Cåzant Suddj. pr. (ki dji, dj’)	laiye
pårt. erirece (dj’ a, vos av)	leyî
Ôtes codjowaedjes	sipepieus tåvlea

leyî

(viebe å coplemint) èn nén prinde (ene sacwè, ene sakî) avou lu, rovyî.
- Elle aveut leyî s' malete sol banc.
- Lai li mårtea e plaece.
- Dj' a leyî m' rustea ås tchamps.
- Leyîz la vos blagreyes ! I fåt k’ dji fwaiye vey çou k’ dji so ! — Henri Simon, « Li bleû-bîhe » 1886, (eplaidaedje da Jean Haust e 1936), p.28 (fråze rifondowe).
èn nén candjî, èn nén bodjî.
- I laiynut les poites å lådje.
- Les efants leyèt totafwait avå les voyes.
- Do moumint k' on l' laiye tote li djournêye a m' tåve avou m' violon, ene pene, di l' intche et do papî, dji so l' pus ureus des omes. — Joseph Mignolet, "Li vôye qui monte" (1933), p.12 (fråze rifondowe).
- Avou l' tins k' i fwait e nosse payis, on l' åreut bén tchåssî d' ene pwaire di shabots, et n' el nén leyî a pîs dischås. — Christian Quinet (fråze rifondowe).
(viebe å coplemint) ni pus s' ocuper di (purade dins les ratourneures "leyî la, leyî hatche et matche")
diner après s' moirt.
- Il lyi a leyî si eritaedje.
- Gn a des djins ki disparexhèt sins ddja leyî sacwants fosmints dins nos sovnances. — Jean-Luc Fauconnier (fråze rifondowe).
((aidant viebe)) èn nén espaitchî di, èn nén ritni di.
- Nel lai nén gueuyî insi.
- I nel fåt nén leyî rintrer.
- Lai lu ndaler.
- Li directeur s' aveut dmandé s' il aléve leyî rexhe si troplêye pol pormoennåde. — Chantal Denis (fråze rifondowe).
- On-z aveut bon d' rapoizer l' tchena et d' leyî toumer l' saetch (R. Dedoyard)
- Ces nodidjos la n' nos ont nén volou leyî moussî.
- Sol cotjhea, gn a-st on ploråd
  Ki lait pinde ses coxhes al tere. « On spawta ! » m’ a dit m’ grand-mere. — Jules Claskin, « Airs di flûte et autres poèmes wallons », édition critique de Maurice Piron, 1956, « Eloviné », 1922, p.61 (fråze rifondowe).
- N' estans ns nén ritches assez po leyî prinde a nosse feye li cpagneye k' ele vout? — Joseph Mignolet, "Li vôye qui monte" (1933), p.10 (fråze rifondowe).
(aidant viebe) rind on viebe sins coplemint on viebe å coplemint.
- Leyîz bén ranairi totes les plaeces. — Henri Simon, « Janète » 1911, (eplaidaedje da Jean Haust di 1936), p.124 (fråze rifondowe).

Cisse pådje u ci hagnon ci est co a scrire, u a mete d’ adrame. Si vos avoz des cnoxhances so l’ sudjet, vos l’ ploz fé vos-minme.

Il a leyî ndaler l' cinse : i l' a vindou.
dji lyi a leyî ndaler : dins ene passêye (vinte), èn pus dire so ene sakî, et c' est lu ki va aveur çou k' on håsse dissu.
F. cesser d'enchérir sur.

leyî ndè raler des traites : revoyî des traites nén payeyes.
- Li honte sereut pus grande a leyî ndè raler des traites. — Maurice Peclers (fråze rifondowe).
leyî ragoter (u sgoter) les makêyes : ratinde li tins k' i fåt.
Fr. "Laisser le temps au temps".

leyî dire les djins u : leyî cåzer les djins et hawer les tchéns u : leyî ploure : èn si nén ocuper di çou k' les djins djhèt.

F. ne pas se soucier du qu'en-dira-t-on.

ki dji n' vos leye nén dire : dijhêye po s' escuzer cwand on côpe ene sakî.

F. excuzez-moi de vous interrompre.

i n' fåt rén leyî piede u : i n' fåt rén leyî toumer a tere : i fåt waitî di ralouwer totafwait, di n' rén coschirer.

F. tout recycler, récupérer, économiser.

leyî vey : ratinde po vey cwè.
- I fåt leyî vey çou k' i frè.
- Leyans vey come ça toûnrè.
Ingl. : wait and see.

i lyi a leyî rider ene parole : i lyi a dit åk catchetmint.

F. glisser un mot.

el leyî tchaire :

a) leyî ouve. Loukîz a: låtchî.

F. cesser le travail.

b) prinde si pinsion.

F. retraite.

endè leyî tchaire ene : èn nén bouter ene djournêye.

F. chômer.
leyî di (fé ene sacwè): nel pus fé.
F. négliger de, cesser de.
Modele:np-vpr

Ratourneures

Sinse : rovyî

rovyî

el fåt prinde et l' leyî u : gn a a prinde et a leyî :
a) i n' si fåt nén rtourner, i n' si fåt nén mwaijhi d' ça;

b) i n' fåt nén croere tot çou k' on dit.
Li ci k' a ene niyêye a rascoyî n' a wåde del leyî la : i fåt profiter del tchance di divni ritche cwand ele si prezinte.
i n' lyi a leyî k' ses ouys po plorer : i lyi a prin totafwait.
F. dépouiller, dénuement extrême.
leyî l' paile fåte di cråxhe : èn nén aveur des cwårs assez po fini on pordjet.
leyî l' crinme å fond do pot : abandner do côp on pordjet, sins vey k' on rate li pus bea.
î leyî ses hozetes u : î leyî des plomes : piede des cwårs. i fåt leyî l' tere pol sint : i n' fåt nén dire çou k' on pinse divant les djins.
F. être discret, ne rien dévoiler.
do pwin ki lait l' crosse : c' est do pwin avou l' miete ki n' tént nén après l' crosse, paski l' påsse n' a nén bén levé.
des pronnes ki leyèt leus piretes : ki les piretes après l' tchå (nén maweures assez).

ni nén bodjî

leyîz l' ouxh (la) : ni rcloyoz nén l' ouxh.
Come måss° trouve ses poteas, i les lait. :
il a leyî les poteas come i ls a trové : il a trové ene sitouwåcion pår ecramieye, et i n' a rén fwait pol discramyî.
F. laisser en l'état. i fåt leyî les djins po çou k' i sont : èn si nén rtourner des djins ki djhèt do må sor vos.
i fåt leyî l' moustî° wice k' il est. :
i fåt leyî l' pire la wice ki Tchårlumagne° l' a planté. :

cwiter, abandner

leyî la u : leyî la hatche° et matche u : leyî pol diåle : cwiter låtchmint (si mayon).
- Il a leyî la s' crapåde, après l' aveur hanté troes ans.
- Il a leyî l' båshele la.
- A ké sudjet, m' mon-keur, mi volez vs la leyî ? (tchanson do 18inme s.). Loukîz a: dileyî.
F. abandonner, délaisser, plaquer.

leyî sol costé : èn nén aconter.
- Nos l' avans leyî sol costé Et tofer nos avans schorté Dins s' cour ki n' esteut k' ene coyene (J. Guillaume).
leyî po do poeve et do sé u : leyî po do pwin tot setch :

a) abandner sins rén; abandner låtchmint.

b) èn si nén ocuper d' ene djin ki vént po vs vey.

F. traiter avec indifférence.

leyî (ene sakî) e poenne : nel nén aidî, dabôrd k' il est dins l' penin.
Lai lu dins s' djus ! : ni l' aide nén.
F. laisser dans la merde.

leyî deus ptits efants padrî lu : mori avou deus efants.
leyî cler et curé : èn nén responde a ene sakî, ki va cwand minme decider ttafwait lu-minme. leyî (ene sakî) å resse : el leyî foû (d' ene mannete afwaire); nel nén fé moussî dins ene ecramireye.
- Dji djeure sol tiesse di m' pa ki c' est nén mi k' l' a touwé - leyîz vosse pôve pa å resse ! Il î va ddja må assez insi. — Paul-Henri Thomsin (fråze rifondowe).
leyîz çoula å resse u : leyîz la çoula u : leyîz ça la u : leyîz l' afwaire insi u : leyîz la çoula pol moumint u : leyîz ça d' costé u : leyîz ça po èn ôte côp : ni vs ocupez nén d' çoula.

Fr. "laisser tomber".

leyî (ene sakî) e påye u : el leyî trankile : èn pus s' ocuper d' lu, èn rén lyi dmander, el leyî tot seu. Loukîz a: lai-m'-e-påye.
El fåt leyî po çk' il est : i n' si fåt nén rtourner d' lu, paski c' est on rénnvåt.
F. ignorer.

endè leyî di s' dispouye : payî tchir ene flotche.
- Kibén gn a-t i d' enocins K' end ont leyî d' leu dispouye. Po n' aveur schoûté k' leus ouys. — Henri Pétrez (fråze rifondowe).
leyî s' båbe u : leyî l' bok u : leyî l' moustatche u : leyî des pîs d' gayole : èn nén rcôper ses poyaedjes.

F. porter la barbe (moustaches, favoris).

leyî (ene téle some) padrî : leyî sins payî.

F. arrièré de compte.
leyî ouve :
leyî s’ vea

leyî après s' moirt

i lyi a leyî po viker : i lyi a leyî assez por lu viker (mins nén on moncea).
i lyi a djusse leyî po viker : i n' lyi a cåzu rén leyî.

Piceures di croejhete

Avou "leyî" (come avou « fé », « vey ») come aidant viebe divant on viebe å prono, on n' repete nén l' prono. Leyîz mu on pô rpoizer' — Sintake Rimåke (fråze rifondowe).. Dabôrd k’ on l’ repete e francès F. laissez-moi me reposer..</ref>