Etimolodjeye 1

candjî

Tayon-bodje latén « laxare » (k' a dné ossu des mots walons come leyî, laxhe, rilaye, rilaxhe, rilaxhådes, rilai); çou ki dene on mot avou l’ cawete di codjowaedje «  » des viebes.

Prononçaedje

candjî
Djin et tins Codjowa
Cåzant Ind. pr. (dji, dj’) låtche
Atôtchî(s) Ind. pr. (vos, vs) låtchîz
Cåzants Ind. pr. (nos, ns) låtchans
Rwaitants Ind. pr., nam. (i/il, ele/elle) låtchnut
Cåzant Ind. fut. (dji, dj’) låtchrè
Cåzant D.I.E. (dji, dj’) låtchive
Cåzant Suddj. pr. (ki dji, dj’) låtche
pårt. erirece (dj’ a, vos av) låtchî
Ôtes codjowaedjes come waitî

låtchî (å prono : si låtchî)

  1. (viebe å coplemint) leyî ndaler ene biesse k’ esteut elaxheye, ene djin k’ esteut resserêye, ritnowe di foice.
    • Vos låtchroz les poyes, da, enute, ca i n’ a nén djalé.
    • On n’ pleut nén låtchî les tchéns a cåze di l’ araedje.
    • Li tchén atrapa l’ singlé pa l’ oraye et s’ nel låtcha-t i nén. Motî Forir (fråze rifondowe).
    • C’ esteut e 1945, après k’ il åyénxhe yeu låtchî tos les prijhnîs.
    • Cwand les pépés l’ ont låtchî, ç’ a stî cwand l’ cok a tchanté å matén. Gaston Lucy (fråze rifondowe).
    • Mårloye… 21 do moes d’ may 1944 : les zinks des Inglès låtchnut ene rafale so on trén Almand. — Jacques Dupuis (fråze rifondowe).
  2. (viebe å coplemint) leyî ndaler åk ki n’ pleut nén bodjî, k’ esteut tnou, copurade ene aiwe.
    • (ås gueyes) t’ as låtchî l’ bole bén trop timpe !
    • On n’ åreut pus seu låtchî l’ aiwe so l’ molén.
    • Dji va disfé l’ astantche po låtchî les aiwes. Motî del Lovire (fråze rifondowe).
    • Låtchîz l’ bire, on-z a soe. — Jules Waslet (fråze rifondowe).
  3. (viebe å coplemint) disserer ene sacwè k’ esteut splinké.
    • I fåt låtchî l’ coirdadje : l’ air est trop foite.
    • Låtche on pô ç’ coide la, va, elle est trop tinkieye. Motî Haust-Goffinet d' après l' Tchestea (fråze rifondowe).
    • Dji låtche si coirset po k’ ele respire a si åjhe. — François Quinaux (fråze rifondowe).
  4. (viebe å coplemint) evoyî.
    • L’ oraedje va passer
      I nos a låtchî
      L’ laide passe ! Arthur Xhignesse (fråze rifondowe).
  5. (viebe å coplemint) èn nén saveur ritni.
    • Gn a k’ li boirgnasse di m’ Djène po-z e låtchî des pareyes. Joseph Calozet (fråze rifondowe).
  6. (viebe å coplemint) èn pus cåzer a (ene sakî), leyî e påye.
    • O ! låtchî mu !
  7. (viebe å coplemint) èn pus voleur aler avou (ene sakî), li cwiter, li trayi, l’ abandner.
    • Lacobén k’ il aveut låtchî les Recsisses djusse divant.
  8. (viebe å coplemint) arester (èn ovraedje).
    • Cist ovraedje la presse, i nel fåt nén låtchî.
  9. (v. sins coplemint) ((mot d’ acleveu)) leyî ndaler les vatches e pasteure, cwand ont yeu stî modowes.
  10. (v. sins coplemint) ((mot d’ acleveu)) mete les vatches ås tchamps pol prumî côp après l’ ivier.
    • On låtchive al rexhowe di l’ ivier, diviè l’ 15 d’ avri.
    • Waite on pô, vo nos la l’ cwénze di may et dji n’ avans nén co låtchî.
  11. evoyî des emissions radio u tévé, evnd.
    • Gn a on posse a San Sebastian ki låtche tote li djournêye e basse.
  12. arester d’ bouter.
    • Dj’ a låtchî po m’ ripoizer.
    • Dji låtche, tot rawårdant ene nouve tchinne. Jean Wisimus (fråze rifondowe).
    • Les tribunås låtchèt tins des condjîs.
  Cisse pådje u ci hagnon ci est co a scrire, u a mete d’ adrame. Si vos avoz des cnoxhances so l’ sudjet, vos l’ ploz fé vos-minme.
  1. èn pus tant foircî, dins on match, èn ovraedje.
    F. relâcher son effort, se relâcher.
    èn låtchîz nén po *** : dijhêye po ecoraedjî ene ekipe.
  2. s' arester (di bate, tot djåzant do cour, di fé des biestreyes, tot djåzant d' arnåjhes djonnes, evnd).
    • Si cour a låtchî.
    Si vos n' låtchîz nén, dji vs evoyrè brider les gades : paroles di mançaedje a des efants (avou ene clignete, ca on n' bride nén les gades).
  3. fé ndaler a l' ouxh (a seles).
    rl a: resserer|.
    F. purger, être laxatif.
  4. si distinkyî.
    • Li coide al bouwêye låtche: el fårè rtinkyî (J. Wisimus).
    • Mes aburtales kimincèt-st a låtchî.
    F. se relâcher, se détendre.
  5. èn si pus saveur ritni.
    F. lâcher prise.
    Sitrindans nos bén; nos n' låtchrans nén : djeu d' mot inte li sinse di "låtchî" = "distinkyî" (li contråve di strinde), et "låtchî" = "ni s' pus saveur ritni".
  6. èn pus saveur wårder ene pôzucion, ene mwaisse-idêye.
    F. céder.
  7. èn pus tni.
    • C' est ene cartoche k' a låtchî.
    • - « A cwè bon s’ mågriyî, s’ acweri des mås d’ tiesse
      Po rafoirci les stipes ki låtchèt-st e timpesse ? Jules Claskin, « Airs di flûte et autres poèmes wallons », édition critique de Maurice Piron, 1956, « Pasquèye », 1922, p.107 (fråze rifondowe).
    rl a: scheter, sicoter.
  8. esse sins nolu, tot djåzant d' ene plaece.
    • Les bounès plaeces ni låtchèt nén lontins (J. Wisimus).
    F. être vacant(e).
  9. manker, divni råle, tot djåzant d' ovraedje.
    • L' ovraedje kimince a låtchî (J. Wisimus).
    F. manquer, faire défaut.
  10. (v. sins djin) s’ arester d’ ploure.
    • I shonne k' i låtche.
Ratourneures
candjî
  1. låtchî les biesses : disloyî les vatches po lzès moenner ås waides.
  2. låtchî les colons : fé rexhe des pidjons voyaedjeus, al plaece ki l’ coûsse eviè leus colebîs va cmincî.
  3. Binle, di-st ile la gade; cwesk' i t' fåt, di-st i l' bèrå; dj' vôro bin låtchî, di-st i l' berdjî; il est bin trop matin, di-st i lu ptit tchin : Rime-rame d’ efant
  4. sins låtchî
  5. dji låtche mi cok, reclô tes poyes
  6. i n’ fåt nén låtchî on boigne po rprinde èn aveule : i n’ fåt nén vinde ene sacwè po ratchter åk ki våt co moens ; i n’ fåt nén vinde si tchvå po ene borike ; i n’ fåt nén candjî d’ feme (d’ ome) po ndè rprinde ene pus mwaijhe (on pus fayé).
  7. låtchî l’ aiwe, les aiwes, ses aiwes, ene vexheye : pixhî.
  8. låtchî les aiwes : (mot d’ acleveu) fé les aiwes des bouyetes, tot djåzant d’ ene vatche ki vele.
  9. låtchî foû d’ ses mwins : leyî schiper foû d’ ses mwins. F. lâcher, laisser tomber.
  10. låtchî on boton, låtchî on crin al cingue : disbotner li marone, li blouke del cingue, li djilet, po poleur magnî pus a si åjhe. F. se déboutonner.
  11. låtchîz l’ coide : el pourcea stronne : dijhêye.
  12. låtchî ses fesses, låtchî ene vesse, endè låtchî ene
  13. låtchî l’ ocåzion : èn nén saveur profiter d’ ene ocåzion. F. rater, manquer.
  14. låtchî on mot, ene parole di trop : dire ene sacwè k’ on n’ åreut nén dvou. F. parler, dire des indiscrétions.
  15. I nd a co låtchî ene : il a co dit ene biestreye, il a co raconté ene cråsse coye.
  16. èn nén låtchî on mot : èn nén moti (èn rén dire). F. se taire.
  17. låtchî ene crake : conter ene couyonåde. F. raconter une blague.
  18. låtchî di : arester di. rl a: djoker, sitater, arester. F. arrêter de, cesser de.
    • Li tins ni låtche måy di nos assaetchî. Roger Viroux (fråze rifondowe).
  19. èn nén låtchî : èn nén arester, èn si nén djoker. F. ne pas cesser.
    • I n’ låtche nén d’ ploure.
    • Tot do long do djoû, li tcheriåjhe ni låtchive måy (J.P. Dumont).
Parintaedjes (?)
candjî
Ortografeyes
candjî
Après 1900, foû rfondou (Feller, Feller ricandjî, nén Feller) :
Li mot n’ est nén dins : S44
Ratournaedjes
candjî
leyî ndaler ene biesse, ene djin ritnowe di foice
leyî ndaler åk ki n’ pleut nén bodjî
disserer ene sacwè k’ esteut splinké
evoyî
èn nén saveur ritni
èn pus cåzer a
èn pus voleur aler avou (ene sakî), li cwiter, li trayi, l’ abandner
arester
leyî ndaler les vatches e pasteure, cwand ont yeu stî modowes
  •   Francès : délier les vaches pour les conduire aux champs
mete les vatches ås tchamps pol prumî côp après l’ ivier
  •   Francès : mettre le bétail en prairie
evoyî des emissions radio u tévé, evnd
arester d’ bouter

Addjectif

candjî
singulî pluriyal
omrin låtchî låtchîs
femrin padrî låtcheye låtcheyes
femrin padvant låtcheye låtcheyès

låtchî

  1. distinkyî, låtche.
    • El coide est låtcheye, el fåt rtinde !
  2. ki n’ tént pus.
    • Cisse pire la est tote låtcheye.
Ratournaedjes
candjî
distinkyî
ki n’ tént pus

Etimolodjeye 2

candjî

Calcaedje do francès « lâcher » (sustantif) (minme sinse).

Sustantif

candjî
singulî pluriyal
låtchî låtchîs

låtchî omrin

  1. (mot d’ colebeu) låtchaedje e l’ air (di colons, di balons).
    • On låtchî d’ balons.
    • On vént d’ erçure li depeche do låtchî des pidjons a Dax. Motî d’ Nivele (fråze rifondowe).
  2. manire di låtchî l’ bale ås beyes.
    • Po wangnî ås gueyes, fåt aveur on bon låtchî. Motî del Lovire (fråze rifondowe).
Ortografeyes
candjî
Après 1900, foû rfondou (Feller, Feller ricandjî, nén Feller) :
Ratournaedjes
candjî
låtchî