froxhî
(Redjiblé di si froxhî)
Etimolodjeye
candjîTayon-bodje latén « frustiare » (minme sinse), avou assaetchance di "froyî" (bodje "fricare").
Prononçaedje
candjî- AFE :
- diferins prononçaedjes : /fʀɔʃiː/ /fʀɔhiː/ /fʀɔçiː/ /fʀɔʃi/ /fʀɔʃɛ/ /fʀɔʃe/ /fʀuʃiː/ /fʀuʃɛ/ /fʀuʃe/ /fʀuʃiːʀ/ (betchfessî xh)
- prononçaedje zero-cnoxheu : /fʀɔʃiː/
Viebe
candjîDjin et tins | Codjowa |
---|---|
Cåzant Ind. pr. (dji, dj’) | froxhe |
Atôtchî(s) Ind. pr. (vos, vs) | froxhîz |
Cåzants Ind. pr. (nos, ns) | froxhans |
Rwaitants Ind. pr., nam. (i/il, ele/elle) | froxhnut |
Cåzant Ind. fut. (dji, dj’) | froxhrè |
Cåzant D.I.E. (dji, dj’) | froxhive |
Cåzant Suddj. pr. (ki dji, dj’) | froxhe |
pårt. erirece (dj’ a, vos av) | froxhî |
Ôtes codjowaedjes | come waitî |
froxhî
- (viebe å coplemint) :
- sipotchî ene miete (des fruts, des yerbêyes).
- N' ermouwez nén tant les poeres, vos les alez froxhî.
- Rade, il ont gripé d’ssus po lî r’cèper sès cohes,
èt lès hèpes ataquèt. Li crèstê si påhûle
si rimplih d’on grand brut. On ôt crohî lès bwès
qui s’frohèt lot toumant so lès bouhons spatés.
— Henri Simon. - Ele froxhe èn åbe come on fuzea,
Li palå do minme ki l’ måjhire,
Est ehertchî pa si corant— Joseph Vrindts, ”Vîx Lîge” (1901), p.12, “Li Bonne Chance fait tot” (fråze rifondowe). - Poqwè-ç’ qu’is sont frochîs
Lès pus bias ouy do monde
Èt qu’il èst margougnî
Li blanc cwârps di mès sondjes ?
— Andrée Bacq.
- passer åd triviè di (des bouxhons, des håyes, metans tot djåzant di biesses al disgoviene).
- Li vatche a froxhî l' håye.
- Nozôtes, nos froxhans bwès et håyes Po trover ene coxhe bele assez (Li nute di may).
- fé des pleus, cafougnî (on mousmint).
- Elle a dedja froxhî s' bele cote.
- spiyî.
- Mi patreye voleut a tote foice
Froxhî les tchinnes k' el sitrindént. — Joseph Vrindts, « Pâhûles rîmês » (1897), "1830", p.37 (fråze rifondowe).
- Mi patreye voleut a tote foice
- (mot des cinsîs) cafroyî (ene påte) inte ses deus mwins, po fé rexhe les xhos (les grins) et vey s' i sont maweurs.
- sipotchî ene miete (des fruts, des yerbêyes).
- (v. å coplemint nén direk eployî avou li dvancete « dins », « divins ») :
- bôrer dins et spotchî.
- Ene volêye di pietris; dji moennéve l' oto; dji froxhe didins; dj' endè towe shijh — Lucyin Mahin (fråze rifondowe).
- moussî e-n ene plaece k' il î fwait målåjhey passer.
- Po-z acsure li cinse sol crestea, faleut froxhî dins on berwezant tcherå — Léon Gengoux (fråze rifondowe).
- bôrer dins et spotchî.
- (v. sins coplemint) :
- froyî (si mopliyî, tot djåzant des pexhons).
- (radoûcixhanmint, tot rmetant l' cayet a des pexhons ki låtchèt leu froye) schiter.
- On l' refaxhive pol bateme: elle a froxhî on côp, ki l' mårene end a yeu so s' blanke cote.
- (brut) fé do brut tot toumant åd fwait di coxhetes
- Les åbes, tot l' veyant, vni, n' ont pus l' air si froûleus ;
Et, miråke ! Plicploc, on-zôt ene sacwè ki froxhe
Pwis des coxhetes toumèt sol tere tote blanke, ki croxhe
Dizo les pîs del feme, trîmant po s' fé do feu
— Louis Lagauche, "L' inmant", Doûce sovnance, (1947), p. 91 (fråze rifondowe).
- Les åbes, tot l' veyant, vni, n' ont pus l' air si froûleus ;
- (viebe å prono) : Loukîz a : « si froxhî ». :
- si spotchî ene miete (ene plaece di s' coir) et s' fé må.
- I s' a froxhî ene coisse e toumant — Motî d’ Cînè (fråze rifondowe).
- Si nos avans ploré
Nos n' avans måy dizesperé
Do vey ti deure carcasse,
Si froxhî dzo les côps des cis sont nos frés— Louis Lagauche, "L' inmant", Ås walons, (1947), p. 120 (fråze rifondowe).
- si spotchî ene miete (ene plaece di s' coir) et s' fé må.
Ratourneures
candjî- awè s’ panî froxhî
- froxhî dins l’ cråxhe
- Vos avoz bén peu di vs froxhî ls oxheas : dijhêye a onk, ene ki n' vout rén fé
Parintaedje
candjîSinonimeye
candjî- (des fruts... ) kifroxhî
- (des mousmints) : cafougnî, cafroyî
- si spotchî ene miete ene plaece di s' coir)
Ortografeyes
candjîAprès 1900, foû rfondou (Feller, Feller ricandjî, nén Feller) :
E rfondou walon :
Li mot n’ est nén dins : R13
Ratournaedjes
candjîsipotchî ene miete (des fruts, evnd.)
si mopliyî, po les pexhons Loukîz a : froyî
fé do brut tot toumant
si spotchî ene plaece do coir
Pårticipe erirece
candjîfroxhî omrin
- Pårticipe erirece omrin do viebe "froxhî".
- Li vatche a froxhî l' håye.
- On l' refaxhive pol bateme: elle a froxhî on côp, ki l' mårene end a yeu so s' blanke cote.
Addjectif
candjîsingulî | pluriyal | |
---|---|---|
omrin | froxhî | froxhîs |
femrin padrî | froxheye | froxheyes |
femrin padvant | froxheye | froxheyès |
froxhî (come addjectif djondrece, metou padvant u padrî l’ no)
- plin d' bleus, plin d' froxheures.
- El pun a stî froxhî e tcheyant — Motî do Coûtchant walon (fråze rifondowe).
Sinonimeye
candjî- (djin) cofroxhî, mesbridjî, moudri
- (plaece ki des biesses î ont fwait des damadjes) : confondou, distrût, sacadjî
Ratournaedjes
candjîavou topli des froxheures (djin)
- Francès : blessé (fr), contusionné (fr)