leu

Walon (Rifondou)

Etimolodjeye 1

Tayon-bodje latén « lupus » (minme sinse).

Prononçaedje

AFE :
- diferins prononçaedjes : /løː/ /lœ/ (fok deus prononçaedjes)
- prononçaedje zero-cnoxheu : /løː/
Ricepeures : nén rcepåve

Sustantif

	singulî	pluriyal
omrin	leu	leus
femrin	lovresse	lovresses

leu omrin

(no d’ biesse ås tetes) biesse ås tetes, ratayon do tchén, ki l’ sincieus no, c’ est : Canis lupus.

Ratourneures

c’ est come ene fraijhe el gueuye d’ on leu
inte tchén et leu : so l’ anuti, al brune.
Li fwin tchesse li leu foû do bwès : cwand on-z a håsse di åk, on prind des risses po l’ awè.
Gn a pus d’ on leup å bwès : dijhêye cwand on vout disfinde ene sakî k’ est ametou pask’ il est må veyou: end a ds ôtes ki sont capåbes d’ endè fé l’ pareye.
criyî come on leu å bwès : boerler.
Li ci ki va å bwès, li leu l’ estronne : li ci ki prind des risses, i s’ ritrouve må prins.
Li ci ki s’ fwait berbis, li leu l’ magne : i n’ fåt nén esse trop bon, ôtmint, les ôtes si fotèt d’ vos.
Dji vs åreu leyî prinde do leu : dji n’ vos a nén rmetou (ricnoxhou), ça fwait ki, si l’ leu åreut yeu voré sor vos, dji n’ vos åreu nén schapé, ca vos m’ shonnîz èn etrindjir:
F. ne pas reconnaître.
si vos n’ voloz nén ki l’ leu rintere e bwès, maryîz l’ bén vite
les leus ni s’ magnèt nén inte zels
esse el gueuye do leu : esse må prin(jhe).
si tchôkî, u si taper, u tchaire el gueuye do leu : ?
On n’ î voet nén dpus k’ el leu e s’ cou : on n’ voet nén clair, i fwait tot noer.
Å Noyé, vå mî on leu dins les tchamps k’ on tcherweu : i våt mî po les dinrêyes d’ ivier k’ i djale et fé mwais å Noyé.
On n’ djåze måy do leu k’ on è voeye li cawe : dijhêye po ene sakî k’ arive, dabôrd k’ on vneut djusse di cåzer d’ lu.
C’ est on leu covrou d’ ene pea d’ moton : i fwait les cwanses d’ esse vayant, mins c’ est on metchant.
I n’ a måy veyou nou ptit leu : i dit todi k’ il a veyou des foû gros leus, i flaxhe dins ses racontaedjes.
F. vantard.
I n’ fåt nén reclôre li leu el biedjreye : i n’ fåt nén leyî ene sakî la k’ i pôreu vs fé do toirt.
On fwait sovint l’ leu pus gros k’ i n’ est : on-z egzadjere sovint cwand on raconte åk.
On dit eto: fé l’ diåle pus noer k’ i n’ est.

F. exagérer.
Leu k’ est moirt ni hagne pus : dijhêye a onk k’ a co peu d’ on dandjî k’ est passé.
c’ est l’ leu ki foume si pupe : dijhêye cwand on voet des rnåds.
il a ddja veyou l’ leu : on n’ lyi è fwait pont acroere.
elle a ddja veyou l’ leu : ele n’ est pus etire (po ene djonne feye k’ a ddja stî avou les valets).
Av’ veyou l’ leu : dijhêye a onk (ene) ki s’ måvele.
aveur des boyeas d’ leu : aveur fwin.
F. faim de loup.
I fåt hoûler avou les leus et bawer, u hawer avou les tchéns : ?
viker come on leu : ?
Li ci k’ est leu u k’ i vike come on leu : ?
èn ome sins årdjint, c’ est on leu sins dint : ?
Les Leus : sipots des dmorants di Smu, di Freyeu, di Viancoû, di Lovteamont, d’ Ebli, di Namoussåt, di Vå-dlé-Noveye, Vilé-l'-Olu.
A Our, li leu î court… : rime-rame di viyaedje.

Parintaedje

lovresse, lovea, lovisse
lovire, lovreye, lovrece
lovrin
lovtî, lovtresse, lovtea, lovtreye
lofer, lofete, loftåd, loftreye, loflete, loflote
- rilofer, rilofter
leuve
leuton

Mots d’ aplacaedje

Ortografeyes

Divant 1900 :

leû : E89 (dins « ent chin & leû ») ^(lére), E203 ^(lére)
leu : E89 (dins « vesse di leu ») ^(lére), E177a ^(lére), E184, E212 ^(lére)

Après 1900, foû rfondou (Feller, Feller ricandjî, nén Feller) :

leùp : C23
leûp : E1, E34, O4
leu : C8, G208, O0
lep : C105 (!!! a-z aveuri)
leù : C9
leû : E1, E212b, G208, O0, O4
leup : C1, C100, O199

E rfondou walon :

leu : R9 ^(lére), R10 ^(lére), R13

Ratournaedjes

ratayon do tchén

Arabe : ديب ^(ar) =‎ dîb
Arabe marokin : ديب ^(ary) =‎ dib
Asturyin : llobu ^(ast)
Almand : Wolf ^(de)
Inglès : wolf ^(en)
Espagnol : lobo ^(es)
Francès : loup ^(fr)
Neyerlandès : wolf ^(nl)
Kimon amazir marokin : ⵓⵛⵛⵏ ^(zgh) =‎ ochchen

Addjectif

	singulî	pluriyal
omrin et femrin	leu	leus

leu omrin et femrin (sustantif addjectivrece, todi sudjetrece)

foirt londjin po comprinde ene sacwè.
- Il est leu, ci-la.
foirt brouxhir dins s' kidujhance.

Rilomêye do mot

Dins les studias da Louwis Rmåke, li fonccion croejhetrece di sustantif addjectivrece est lomêye «tipe esse leu» (Sintake del Gléjhe p. 77-78).

Ratournaedjes

londjin po comprinde

Francès : lourdaud ^(fr)

brouxhir dins s' kidujhance

Francès : rustre ^(fr)

Etimolodjeye 2

Tayon-bodje latén « locum » (plaece).

Prononçaedje

AFE :
- prononçaedje zero-cnoxheu : /løː/ (minme prononçaedje pattavå)

Sustantif

singulî	pluriyal
leu	leus

leu omrin (vî mot)

plaece.

Ratourneures

n’ aveur ni feu ni leu, esse sins feu ni leu
Sints Leus (mot des rlidjons) plaeces la k’ les profetes askepieus ont skepyî, pretchî, mori.

Mots d’ aplacaedje

sins-feu-ni-leu

Sinonimeye

louwé

Ortografeyes

Après 1900, foû rfondou (Feller, Feller ricandjî, nén Feller) :

E rfondou walon :

leu : R9 ^(lére), R10 ^(lére)

Ratournaedjes

plaece Loukîz a : plaece

Espagnol : lugar ^(es)
Francès : lieu ^(fr)

Etimolodjeye 3

**Alofômes**
leu	leu-z

Tayon-bodje latén « illorum » (ces, å djenitif).

Prononçaedje

AFE :
- diferins prononçaedjes : (divant cossoune) /løː/ ; (divant voyale) /løːz/ /løːn/ /løːr/ ; miersipepieuzmint e l’ notule ALW 2.55
- prononçaedje zero-cnoxheu : (divant cossoune) /løː/ ; (divant voyale) /løːz/
Ricepeures : nén rcepåve

Prezintoe d’ apårtinance

singulî	pluriyal
leu	leus

leu omrin et femrin

prezintoe d’ apårtinance des rwaitants & rwaitantes.
- Leu fi, leu feye ; leu-z årmonak ; leus efants.
prono tonike des rwaitants, avou des rastrindous uzaedjes, les ôtes estant rimplis pa zel(e)s.
On dit eto: yeusses.

Loukîz a: leur.

Ratourneures

leus deus (troes, cwate,…) : a deus, å nombe di deus, zels deus (troes, cwate).
- Il estént leus shijh.
leus deus : zels deus, a deus.
On dit eto: ambedeus.
- I s’ tinént a cabasse, leus deus, dizo l’ minme paraplouve. — Juliette Franquet.
leus bråmint, leus beacôp, leus mwints, leus assez, leus ene binde : a bråmint des djins, a assez.
- I sont leus assez po fé ene ekipe di fotbal.
- Il estént leus ene binde. — Sintake do walon del Gléjhe.
leus waire, leus nén beacôp, nén ddja leu beacôp, nén leus tant k’ ça : a nén bråmint des djins.
- I n’ estént nén leus tant k’ çoula.
- Cwand k’ on-z est leus waire, i n’ fåt nén fé di s’ nez. — Sintake do walon del Gléjhe.
- On n’ dimoréve dedja leu beacôp, la, dins ene si stroete plaece. — Louis Remacle, (sourdant a recråxhî).
leus sacwants, leus dji n’ sai cwantes : a sacwants, a on n’ såreut dire kibén.
- Il estént ddja leus sacwants.
- Elle estént leus dji n’ sai cwantes. — Sintake do walon del Gléjhe.