coixhî

Walon (Rifondou)

Etimolodjeye

Tayon-bodje latén * « coactiare » (acmaxhaedje di * « quassiare » (spiyî, casser) et * « coctiare » ; li rfondaedje avou l’ betchfessî oi, c’ est ene halcrosse rîlêye (pont d’ cogne * « cwèhî ») pa assaetchmint del cogne coxh-, foirt corante e Coûtchant walon.

Prononçaedje

• AFE :
  • diferins prononçaedjes : /kwa.ˈhiː/ /kwa.ˈʃiː/ /kwa.ˈʃi/ /kwa.ˈʃe/ /kwa.ˈʃɛ/ /kɔ.ˈʃiː/ /kɔ.ˈʃi/ /kɔ.ˈʃe/ ; miersipepieuzmint e l’ notule ALW 15.13 (pårticipe erirece) (betchfessî xh), (betchfessî oi, halcrosse rîlêye)
  • prononçaedje zero-cnoxheu : /kwa.ˈʃiː/
• Ricepeures : coi·xhî

Viebe

Djin et tins	Codjowa
Cåzant Ind. pr. (dji, dj’)	coixhe
Atôtchî(s) Ind. pr. (vos, vs)	coixhîz
Cåzants Ind. pr. (nos, ns)	coixhans
Rwaitants Ind. pr., nam. (i/il, ele/elle)	coixhnut
Cåzant Ind. fut. (dji, dj’)	coixhrè
Cåzant D.I.E. (dji, dj’)	coixhive
Cåzant Suddj. pr. (ki dji, dj’)	coixhe
pårt. erirece (dj’ a, vos av)	coixhî
Ôtes codjowaedjes	sipepieus tåvlea

coixhî

1. (viebe å coplemint) côper avou on taeyant.
2. (viebe å coplemint) côper nete.
   • Èn åbe k’ a stî coixhî e deus d’ on côp d’ tonire. — Motî d’ Vervî (fråze rifondowe).
3. (viebe å coplemint) diner on laid côp, fé do må å coir.
   • I m’ a coixhî å fotbale.
   • C’ est drole, el guere : a l’ innmi coixhî k’ on-z a fwait prijhnî, on lyi rmete tot l’ sonk k’ on lyi a fwait piede e saetchant dsu. — Christian Quinet (fråze rifondowe).
4. (viebe å coplemint) casser l’ schene, et touwer.
   • Il a volou poirter ene grosse satchêye, mins i s’ a fwait coixhî. — Motî Haust-Goffinet d' après l' Tchestea (fråze rifondowe).
   • Kî çki sait coixhî on lapén ?
   • Ni vént nén dé mi ou dji t’ coixhe. — Motî Pirsoul (fråze rifondowe).
   • Li torea va coixhî cisse djinixhe la. — Motî Haust-Goffinet d' après l' Tchestea (fråze rifondowe).
   • Nosse troye a coixhî ses coshets. — Motî d’ Bastogne (fråze rifondowe).
5. (viebe å coplemint) (imådjreçmint) fé del poenne a (ene sakî).
   • I m’ a coixhî e djhant do må di m’ pere. — Motî del Lovire (fråze rifondowe).
   • Djans ene linwe, paret, ki coixhe come on taeyant. — Henri Simon, « Janète » 1911, (eplaidaedje da Jean Haust di 1936), p.119 (fråze rifondowe).
6. (viebe å coplemint) (pa assaetchance) croxhî dins (ene sacwè).
   • Gn a nén ene tchance so dijh ki dji coixhrè des pemes di ç’ pemî la ki dj’ plante enute !
   • Gn a des vijhéns bons a coixhî. — Pierre-Joseph Dosimont (fråze rifondowe).
7. (v. sins coplemint) esse hagnant, côpant, tot djåzant do froed.
   • Li bijhe coixhe a vs côper e deus.
8. (v. sins coplemint) flitchî et casser.
   • Vla ene djinixhe ki va coixhî dzo l’ torea. — Motî Haust-Goffinet d' après l' Tchestea (fråze rifondowe).
9. (v. sins coplemint) hagnî, croxhî.
   • I l’ faleut vey coixhî dins l’ djambon. — Motî d’ Bastogne (fråze rifondowe).

Ratourneures

1. on merci n’ a djamåy coixhî l’ boke da nolu : dijhêye po onk ki n’ dit nén voltî merci.

   Loukîz a : rimerciyeu.

2. bon a coixhî : télmint bon k’ on lzès magnreut.

Parintaedje

• coixhe, coixhaedje, coixheu, coixhant, coixheure
• discoixhî
• scoixhî

Sinonimeye

• kernaxhî, crener, taeyî, etaeyî.
• sketer / scheter.
• (sinse 3) moudriyî, pokî, atraper, djoster
• (sinse 4) aplati, rasplati, croxhî, croker
• (sinse 6, 7) hagnî
• (sinse 8) draener

Ortografeyes

Après 1900, foû rfondou (Feller, Feller ricandjî, nén Feller) :

• cwachi : C1, G215, S0
• cwacher : G215, S117
• coché : G215
• cochî : G215, O0, O4, O90
• cwahî : E1, E170
• cochi : G215, O2
• cwachè : G215, S117
• cwachî : C9, G215, O0, O4, S117

E rfondou walon :

• coixhî : R9 ^(lére), R10 ^(lére)

Ratournaedjes

côper avou on taeyant

• Francès : couper ^(fr), taillader ^(fr), sectionner ^(fr), trancher ^(fr), encocher ^(fr), écorcher ^(fr), lacérer ^(fr)

côper nete

• Francès : briser ^(fr), fracasser ^(fr), fracturer ^(fr)

diner on laid côp

• Francès : blesser ^(fr), faucher ^(fr)

casser l’ schene

• Francès : écraser ^(fr), briser ^(fr), aplatir ^(fr)

fé del poenne a ene sakî

• Francès : blesser ^(fr), froisser ^(fr), peiner ^(fr)

croxhî dins ene sacwè

• Francès : mordre ^(fr), croquer ^(fr)

Pårticipe erirece

	singulî	pluriyal
omrin	coixhî	coixhîs
femrin	coixheye	coixheyes

coixhî omrin

1. pårticipe erirece do viebe « coixhî ».
   • Èn åbe k’ a stî coixhî e deus d’ on côp d’ tonire. — Motî d’ Vervî (fråze rifondowe).

Addjectif

	singulî	pluriyal
omrin	coixhî	coixhîs
femrin padrî	coixheye	coixheyes
femrin padvant	coixheye	coixheyès

coixhî omrin

1. ki s’ a côpé.
   • K’ avoz yeu ? Vs estoz coixhî. — Motî d’ Cerfontinne (fråze rifondowe).