kinoxhe
Plinne cogne Lidje-Årdene (betchete sipotchåve) |
Cogne Nameur-Tchålerwè (betchete nén spotchåve) |
Sipotcheye cogne Lidje-Årdene |
---|---|---|
kinoxhe | conoxhe | cnoxhe |
Etimolodjeye
candjîTayon-bodje latén « cognoscere » (håbiter, fé cnoxhance) çou ki dene on mot avou l’ betchete « ki- » des viebes ey avou l’ cawete di codjowaedje « -xhe » des viebes.
Prononçaedje
candjî(avou ene sipotchåve betchete; po les ôtes, Loukîz a : « conoxhe », po les spotcheyès cognes, {{Lka-pr|cnoxhe)
- AFE :
- diferins prononçaedjes : /ki.ˈnɔh/ /ki.ˈnɔʃ/ /ky.ˈnɔχ/ aschoûtez lu /ki.ˈnyʃ/ /kɛ.ˈnɔʃ/ /kɛ.ˈnɔχ/ /ky.ˈnyʃ/ (betchfessî xh) (36 prononçaedjes)
- prononçaedje zero-cnoxheu : /ki.ˈnɔç/
- Ricepeures : ki·noxhe
Viebe
candjîDjin et tins | Codjowa |
---|---|
Cåzant Ind. pr. (dji, dj’) | kinoxhe |
Atôtchî(s) Ind. pr. (vos, vs) | kinoxhoz |
Cåzants Ind. pr. (nos, ns) | kinoxhans |
Rwaitants Ind. pr., nam. (i/il, ele/elle) | kinoxhnut |
Cåzant Ind. fut. (dji, dj’) | kinoxhrè |
Cåzant D.I.E. (dji, dj’) | kinoxheu |
Cåzant Suddj. pr. (ki dji, dj’) | kinoxhe |
pårt. erirece (dj’ a, vos av) | kinoxhou |
Ôtes codjowaedjes | come mete |
kinoxhe
- (viebe å coplemint) saveur les pondants et les djondants so ene sacwè, so ene sakî.
- On n' a nén idêye di tot çou k' i cnoxhe dedja, po si ådje.
- Dj' a dmoré cwénze ans avou cisse feme la et dji nel conoxhe nén co.
- El conoxhoz bén, ci apoplén la ?
- Bén monsieu, comint vôrîz ki dj' tchante çoula, dji n' conoxhe dedja l' air. — nén cnoxhou scrijheu, dins: El tonea d' Tchålerwè (fråze rifondowe).
- Pouchkine va cnoxhe li dobe face del djin: li bén et l' må ki l' coboutèt et cahouxhler tofer. — Joseph Bily (fråze rifondowe).
- (viebe å coplemint) ricnoxhe, saveur di cwè i s' adjixh.
- Andrî m’ aprinda a cnoxhe les djerbayes. Avou lu, nosse dame, dj’ esteu-st e paradis… — Joseph Mignolet, « Li tchèsturlinne dèl Bèle Rotche, 1922, p.32 (fråze rifondowe).
- (viebe å coplemint) sayî, asprouver ene sitouwåcion.
- Il ont cnoxhou l' mizere et les rascråwes.
- (v. å coplemint nén direk eployî avou li dvancete « po ») aconter.
- Ni vs kinoxhe dju nén bén po on bråve ome, todi, mon Diu ? — Henri Simon, « Li Neûre Poye » 1889, (eplaidaedje da Jean Haust di 1936), p.101 (fråze rifondowe).
- (viebe å prono) : Loukîz a : « si kinoxhe ».
Ratourneures
candjî- si dner a cnoxhe
- kinoxhe come si taxhe / kinoxhe come si potche / kinoxhe come ses potches
- {{r|fé cnoxhe dji vos frè cnoxhe: dji dirè ås mwaisses ki c' est vos k' a fwait cisse faitindje la. F. dénoncer.
- ni cnoxhe ni d’ cou ni d’ tiesse ; u: èn kinoxhe ni d’ evier ni di dvant; u: ni cnoxhe ni d’ Eve ni d’ Adan: èn måy awè veyou.
- po cnoxhe les djins, i fåt viker avou zels: ôtmint, i vs mostrèt des fås-vizaedjes.
- n' î nén conoxhe dipus k' a rfé des beyes i n' î cnoxhèt nén dpus k' a rfé des gueyes (u: des beyes): c' est des biesses.
- èn rén cnoxhe dins les buzes di stouve vos n' conoxhoz rén dins les buzes di stouve
- on n' kinoxhe nén si idêye: çou k' i tuze vormint. F. le fond de sa pensée.
- kinoxhe li fond do pot; u: conoxhe li fond et l’ trefond : kinoxhe tos les pondants et les djondants. F. connaître à fond.
- kinoxhe come s’ on l' åreut tchî; u: kinoxhe come s' on l' åreut fwait : bén cnoxhe (ene djin).
- conoxhe l' apôte: saveur di cwè k' ene (metchante) djin est capåbe.
- i fåt moenner si tchvå come on l’ conoxhe ; u: i fåt moenner si apôte come on l’ kinoxhe; u: i fåt moenner les djins come on les cnoxhe : i fåt fé avou tchaeconk di ses ovrîs, di ses efants, come on les cnoxhe, po-z aveur del schoûte. F. s'adapter au caractère.
- on s’ moenne come on cnoxhe li biesse : sovint po dire k' i fåt rastrinde cwand on dvént pus vî.
- conoxhe å vir: comprinde ene sacwè tot l' veyant (et nén tot-z è cåzant al vude).
- [[èn nén conoxhe nén ses foices]] dijhêye a ene sakî k' a spiyî ene sacwè télmint k' il a bouté dsu.
- on cnoxhe ses poennes, mins on n’ kinoxhe nén les cenes des ôtes
- cwand on cnoxhe les poennes des ôtes, on rprind co les sinnes; u: cwand on cnoxhe les måleurs des ôtes, on rprind co les sinnes; cwand on cnoxhe les mizeres des ôtes, on-z est co contint des sinnes: les rascråwes des ôtes sont co sovint pus grandes ki les sinnes: ça fwait k' i n' si fåt nén plinde.
- s’ î cnoxhe
- tchir, c’ est on mestî k’ tolmonde kinoxhe : dijhêye a èn ovrî ki dmande dipus k' a s' toû po-z aler al coulote.
Parintaedje
candjîOrtografeyes
candjîAprès 1900, foû rfondou (Feller, Feller ricandjî, nén Feller) :
- counuche : S17, S117
- conèche : C1, C8
- counwèche : O4
- counète : O4
- cunohe / c'nohe : E212b
- cunuchi / c'nuchi : S0
- kouneche : S110
- counèche : O0, O40, S117
- cuènoshe / cnoshe : E165
- kènohye : E200
- counich' : S109
- kinuche : S0
- conuche : C8
- cunuche / c'nuche : S33
- conète : O0, O4
- coun'wète : O4
- coun'wasse : O0
- kinohe / k'nohe : E170
Ratournaedjes
candjîsaveur les pondants et les djondants so ene sacwè, so ene sakî
ricnoxhe
- Francès : reconnaître (fr), identifier (fr)
kinoxhe po
- Francès : considérer (fr)
Codjowas
candjîkinoxhe
- indicatif prezintrece, prumire et troejhinme djins do singulî, do viebe « kinoxhe ».
- suddjonctif prezintrece, prumire et troejhinme djins do singulî, do viebe « kinoxhe ».
- kimandeu prezintrece, deujhinme djin do singulî, fôme camaerådrece, do viebe « kinoxhe ».