Alofômes di k(i)- / co-
Plinne cogne Lidje-Årdene
(betchete sipotchåve)
Cogne Nameur-Tchålerwè
(betchete nén spotchåve)
Sipotcheye cogne Lidje-Årdene
kinoxhe conoxhe cnoxhe

Etimolodjeye

candjî

Tayon-bodje latén « cognoscere » (håbiter, fé cnoxhance) çou ki dene on mot avou l’ betchete « ki- » des viebes ey avou l’ cawete di codjowaedje « -xhe » des viebes.

Prononçaedje

candjî

(avou ene sipotchåve betchete; po les ôtes,  Loukîz a : « conoxhe », po les spotcheyès cognes, {{Lka-pr|cnoxhe)

Djin et tins Codjowa
Cåzant Ind. pr. (dji, dj’) kinoxhe
Atôtchî(s) Ind. pr. (vos, vs) kinoxhoz
Cåzants Ind. pr. (nos, ns) kinoxhans
Rwaitants Ind. pr., nam. (i/il, ele/elle) kinoxhnut
Cåzant Ind. fut. (dji, dj’) kinoxhrè
Cåzant D.I.E. (dji, dj’) kinoxheu
Cåzant Suddj. pr. (ki dji, dj’) kinoxhe
pårt. erirece (dj’ a, vos av) kinoxhou
Ôtes codjowaedjes come mete

kinoxhe

  1. (viebe å coplemint) saveur les pondants et les djondants so ene sacwè, so ene sakî.
    • On n' a nén idêye di tot çou k' i cnoxhe dedja, po si ådje.
    • Dj' a dmoré cwénze ans avou cisse feme la et dji nel conoxhe nén co.
    • El conoxhoz bén, ci apoplén la ?
    • Bén monsieu, comint vôrîz ki dj' tchante çoula, dji n' conoxhe dedja l' air — nén cnoxhou scrijheu, dins: El tonea d' Tchålerwè (fråze rifondowe).
    • Pouchkine va cnoxhe li dobe face del djin: li bén et l' må ki l' coboutèt et cahouxhler tofer Joseph Bily (fråze rifondowe).
  2. (viebe å coplemint) sayî, asprouver ene sitouwåcion.
    • Il ont cnoxhou l' mizere et les rascråwes.
  3. (v. å coplemint nén direk eployî avou li dvancete « po ») aconter.
    • Ni vs kinoxhe dju nén bén po on bråve ome, todi, mon Diu ? Henri Simon, « Li Neûre Poye » 1889, (eplaidaedje da Jean Haust di 1936), p.101 (fråze rifondowe).
  4. (viebe å prono) :  Loukîz a : « si kinoxhe ».

Ratourneures

candjî
  1. si dner a cnoxhe
  2. kinoxhe come si taxhe / kinoxhe come si potche / kinoxhe come ses potches
  3. {{r|fé cnoxhe dji vos frè cnoxhe: dji dirè ås mwaisses ki c' est vos k' a fwait cisse faitindje la. F. dénoncer.
  4. ni cnoxhe ni d’ cou ni d’ tiesse ; u: èn kinoxhe ni d’ evier ni di dvant; u: ni cnoxhe ni d’ Eve ni d’ Adan: èn måy awè veyou.
  5. po cnoxhe les djins, i fåt viker avou zels: ôtmint, i vs mostrèt des fås-vizaedjes.
  6. n' î nén conoxhe dipus k' a rfé des beyes i n' î cnoxhèt nén dpus k' a rfé des gueyes (u: des beyes): c' est des biesses.
  7. èn rén cnoxhe dins les buzes di stouve vos n' conoxhoz rén dins les buzes di stouve
  8. on n' kinoxhe nén si idêye: çou k' i tuze vormint. F. le fond de sa pensée.
  9. kinoxhe li fond do pot; u: conoxhe li fond et l’ trefond : kinoxhe tos les pondants et les djondants. F. connaître à fond.
  10. kinoxhe come s’ on l' åreut tchî; u: kinoxhe come s' on l' åreut fwait : bén cnoxhe (ene djin).
  11. conoxhe l' apôte: saveur di cwè k' ene (metchante) djin est capåbe.
  12. i fåt moenner si tchvå come on l’ conoxhe ; u: i fåt moenner si apôte come on l’ kinoxhe; u: i fåt moenner les djins come on les cnoxhe : i fåt fé avou tchaeconk di ses ovrîs, di ses efants, come on les cnoxhe, po-z aveur del schoûte. F. s'adapter au caractère.
  13. on s’ moenne come on cnoxhe li biesse : sovint po dire k' i fåt rastrinde cwand on dvént pus vî.
  14. conoxhe å vir: comprinde ene sacwè tot l' veyant (et nén tot-z è cåzant al vude).
  15. [[èn nén conoxhe nén ses foices]] dijhêye a ene sakî k' a spiyî ene sacwè télmint k' il a bouté dsu.
  16. on cnoxhe ses poennes, mins on n’ kinoxhe nén les cenes des ôtes
  17. cwand on cnoxhe les poennes des ôtes, on rprind co les sinnes; u: cwand on cnoxhe les måleurs des ôtes, on rprind co les sinnes; cwand on cnoxhe les mizeres des ôtes, on-z est co contint des sinnes: les rascråwes des ôtes sont co sovint pus grandes ki les sinnes: ça fwait k' i n' si fåt nén plinde.
  18. s’ î cnoxhe
  19. tchir, c’ est on mestî k’ tolmonde kinoxhe : dijhêye a èn ovrî ki dmande dipus k' a s' toû po-z aler al coulote.

Parintaedje

candjî

Ortografeyes

candjî

Ratournaedjes

candjî
saveur les pondants et les djondants so ene sacwè, so ene sakî
sayî, asprouver ene sitouwåcion
kinoxhe po

Codjowas

candjî

kinoxhe

  1. indicatif prezintrece, prumire et troejhinme djins do singulî, do viebe « kinoxhe ».
  2. suddjonctif prezintrece, prumire et troejhinme djins do singulî, do viebe « kinoxhe ».
  3. kimandeu prezintrece, deujhinme djin do singulî, fôme camaerådrece, do viebe « kinoxhe ».