tchene
Etimolodjeye 1
candjîTayon-bodje latén « cannabis »
Sustantif
candjîtchene femrin
- (plante) plante semêye po ses montants k’ on fjheut des coides et des toeles avou, et po ses grinnes, ki l’ sincieus no, c’ est : Cannabis sativa.
- On seméve del tchene dins tos les viyaedjes — Motlî d’ Tchonveye (fråze rifondowe).
- Djihan et Djhene
Ki coyént l’ tchene;
Djihan trota; Djhene s’ ewaera — Louis Remacle (fråze rifondowe). - On smincive del tchene po les oujheas — Louis Remacle (fråze rifondowe).
- Ça s’ a fwait li 14 di djulete 1748: les Bôhinots ont dvou payî å signeur li tiraedje å dozinme, nén seulmint sol grin, mins ossu sol lén, li tchene, li toubak et les canadas — Louis Baijot (fråze rifondowe).
- grinne di ç’ plante la, eployeye po sognî les oujheas et come amoice po les pexhons.
- Conte les halenes, mete del tchene al tere åtoû des cabus.
- Dj’ aveu on bea ptit soverdea;
Dj’ el nourixheu avou del tchene — Louis Sonveaux (fråze rifondowe). - Les royteas estént ki pepiént les grinnes di tchene dins leu ptit batchea — Lucyin Mahin.
- Dji m’ tchedje di l’ amoirçaedje, des viers, del tchene et des molons — Félicien Barry (fråze rifondowe).
- Il aveut on cwåtron d’ belès rossetes escrotêyes al tchene — Félicien Barry (fråze rifondowe).
- filasse et fis k’ on-z a après l’ broyaedje et li spindjaedje del plante.
- C' est del coide di tchene — Motî d’ Cînè (fråze rifondowe et rarindjeye).
- Elle aveut rapicî s’ rôbe di toele a ses hantches avou ene pitite coide di tchene — Guillaume Smal (fråze rifondowe).
- sicoreye fwaite avou ces coides la.
- çou ki tome djus di l’ aprestaedje des fis.
- On fwait des djwints avou on rond plonk et del tchene di ttåtoû — Motî d’ Cerfontinne (fråze rifondowe).
-
foyes di tchene
Ratourneures
candjî- diner ene tchene: bate, bouxhî so (ene djin, ene biesse); On dit eto : tchener, diner ene dobleure.
- atraper del tchene; u aveur del tchene; u ramasser del tchene : esse batou; Loukîz a : Motyince:volêye di côps/walon #: Loukîz a: dobleure; loukîz a: tchene
- diner del tchene a les pénsons po les estchåfer u a on lignroû pol mete so feu : nourixhaedje des oujheas tchanteus, des colons, po les fé cover.
- awè mindjî del tchene : esse amoreus.
- F. amoureux.
- gn a spès come del tchene : c’ est des plantes ki vnèt bén spès.
- F. pousse touffue, drue.
- pwin d’ tchene : çou ki dmeure del grinne di tchene cwand on l’ a pressé po-z aveur l’ ôle.
- Cwand on dnéve des pwins d’ tchene ås biesses, les vatches ni savént veler et crevént (ramexhné pa L. Boulard).
- F. tourteau de chanvre.
- rascoyî del tchene : el code.
- broyî u spindjî l’ tchene : bouxhî dso po broyî li schoice.
- F. teiller.
- sercyî l’ tchene : pårti l’ filasse avou on seri.
- toide del tchene : aprester les fis tot les toirdant.
- F. cordonner.
- tresson, ficele di tchene, coide di tchene : prodûts do toirdaedje.
- F. tresse, corde, cable.
- fi d’ tchene : prodût do serciaedje.
- Ele fijheut co ses lénçoûs avou des fis d’ tchene (diviè 1860).
- tchetea d’ tchene : fi d’ tchene trimpé dins del hårpixhe.
- El coibjhî fwait do tchetea e passant del tchene dins d’ l’ hårpixhe — Motî del Lovire (fråze rifondowe).
- Fé on djeudfi avou del tchene (A. Balle).
Parintaedje
candjîMots d’ aplacaedje
candjîSinonimeye
candjîçou ki tome djus di l’ aprestaedje des fis
Ortografeyes
candjîAprès 1900, foû rfondou (Feller, Feller ricandjî, nén Feller) :
E rfondou walon :
Ratournaedjes
candjîplante semêye po ses filasses et po s' grinne
Etimolodjeye 2
candjîFemrinne cogne di tchén.
Sustantif
candjîtchene femrin
- lexhe.
- Fefeye, c’ est m’ tchene, dji vos l’ avowe Tos ls ans ele shût on rossea tchén — Bob Dechamps (fråze rifondowe).
- El tchene est co dislaxheye. — Franwal di Cerfontinne (fråze rifondowe)..
- F. chienne.
Ortografeyes
candjîAprès 1900, foû rfondou (Feller, Feller ricandjî, nén Feller) :
E rfondou walon :
Etimolodjeye 3
candjîdisfondowe di "tchene"
Sustantif
candjîtchene femrin
- å djeu d’ bale, plaece do djouweu k’ est å dbout do rectingue.
- I fåt on bon casseu po djouwer al tchene — Motî d’ Cerfontinne (fråze rifondowe).
Ortografeyes
candjîÔtès ortografeyes (avou des sourdants nén rkinoxhous) :
- tchane : ?
I gn a cåzu rén dins ci hagnon ci, mins si vos irîz rnaxhî dins des ôtes motîs, et trover l’ mot « tchene », riherez ciddé li scrijha do mot ki vos î avoz trové, et l’ rahouca do motî el Djivêye des motîs do walon.