Dobès rfondowes
xhiyî   schirer

Etimolodjeye

candjî

Tayon-bodje vî francike « skerian » (schåyî, pårti); çou ki dene on mot avou l’ cawete di codjowaedje «  » des viebes; racuzinåve avou l’ neyerlandès « scheuren », l’ inglès « shear » et l’ almand « scheren ».

Prononçaedje

candjî
Djin et tins Codjowa
Cåzant Ind. pr. (dji, dj’) xheye
Atôtchî(s) Ind. pr. (vos, vs) xhiyîz
Cåzants Ind. pr. (nos, ns) xhiyans
Rwaitants Ind. pr., nam. (i/il, ele/elle) xhiynut
Cåzant Ind. fut. (dji, dj’) xhiyrè
Cåzant D.I.E. (dji, dj’) xhiyive
Cåzant Suddj. pr. (ki dji, dj’) xheye
pårt. erirece (dj’ a, vos av) xhiyî
Ôtes codjowaedjes come criyî

xhiyî

  1. (viebe å coplemint) schirer.
    • Xhiyî ene bote ou ene tchåsse tot l' metant. Motî Forir (fråze rifondowe).
    • Nos rôlans onk so l’ ôte el corote… crak ! dji xheye li cou di m’ pantalon. Georges Alexis.
    • Il aveut dvant lu ene cabasse di fike et ndè magnive å s’ fé xhiyî.
    • Dj’ aveu si télmint soe k’ dj’ end aveu boevou a m’ endè fé xhiyî. Jean-Pierre Dumont.
    • Nos rôlans onk so l’ ôte el corote… crak ! dji xheye li cou di m’ pantalon. Georges Alexis.
  2. (pus stroetmint) drovi ene lete, on paket brouxhirmint.
    • Awè ! (I xheye li lete et lét ... après) Qwand l' diåle n' a nén tot l' atelêye ... vo-m'-la prôpe ! Louis Lagauche, "Câse d'on comichonaire" (1904), p.17 (fråze rifondowe).
  3. (viebe å coplemint) finde.
    • Xhiyî ene pire e deus. Motî Haust (fråze rifondowe).
    • E fond d’ ene hourêye, ene grêye vwès xhiya l’ påjhûlisté del tere et s’ sipårda dzo les coxhes, claire, ledjire come li sospir d’ on clabot å lon… bén lon… Joseph Mignolet, Vè l’loumîre (fråze rifondowe).
    • Il a xhiyî l’ ouxh e deus d’ on côp d’ hepe. Motî del Hesbaye.
  4. (v. sins coplemint) aveur on gros vinte presse a peter.
    • I s’ kitapéve des eures å long so bedreye, tot frexh témint k’ souwéve, fåte do poleur distinkyî si osteye, roede come on bwès, presse a xhiyî. Jean-Pierre Dumont.
  5. (v. sins coplemint) (imådjreçmint) fé finde li cir.
  6. (v. sins coplemint) (mot d’ houyeu) s’ afondri.
  7. (v. sins djin) (mot d’ houyeu) s' afondri.
    • I tchôke e l' taeye : i va xhiyî. Motî Haust (fråze rifondowe).
  8. (viebe å prono) :  Loukîz a : « si xhiyî »..

Ratourneures

candjî
  1. k’ i n’ xheye t i : dijhêye d' on houyeu po sohaitî èn aboula.
  2. si fé xhiyî : si fé peter (tot magnant dtrop).
  3. si xhiyî e cwate.
    • I s' xheyreut e cwate po rinde siervice. Motî Haust (fråze rifondowe).
  4. fåt k’ i pete ou k’ i xheye, sovint abredjî pete k’ i xheye! : (mot po mot : çou ki bôgueye finit pa peter) dijhêye divant ene sacwè k’ on va risker gros.
  5. i ploût a xhiyî : i ploût a saeyeas.
  6. xhiyî d’ rire

Parintaedje

candjî

Mots d’ aplacaedje

candjî

Mots vijhéns

candjî

(aveur on gros vinte presse a peter)

Ortografeyes

candjî
Après 1900, foû rfondou (Feller, Feller ricandjî, nén Feller) :
Li mot n’ est nén dins : C8, R13

Sipårdaedje do mot

candjî

w. do Levant

Ratournaedjes

candjî
schirer
finde
aveur on gros vinte presse a peter
fåt k’ i pete ou k’ i xheye ; pete ki xheye !
  •   Francès : il faut trouver une solution ; advienne que pourra ; arrive qui plante ; à la grâce de Dieu ; ça passe ou ça casse
i ploût a xhiyî
  •   Francès : il pleut à verse

Pårticipe erirece

candjî

xhiyî omrin

  1. Pårticipe erirece omrin do viebe "xhiyî".

Addjectif

candjî
singulî pluriyal
omrin xhiyî xhiyîs
femrin padrî xhiyeye xhiyeyes
femrin padvant xhiyeye xhiyeyès

xhiyî omrin (come addjectif djondrece, metou padvant u padrî l’ no)

  1. k' est findou.
    • Li meur est tot xhiyî. Motî Haust (fråze rifondowe).
  2. pansou, avou on gros vinte.
    • C’ esteut des xhiyeyès chopes come on voet e tirol. — M.J. Heusdain-Ancia, (sourdant a recråxhî).
  3. gros (divant ene unité d’ tins), ki deure lontins.
    • On grand xhiyî cwårt d' eure. Motî Haust (fråze rifondowe).
    • Il ont rastårdjî noste assôt d’ tchant di troes xhiyîs cwårts d’ eure. Dieudonné Salme.
    • Vola passé ene xhiyeye dimeye eure ki dj’ lé et k’ dji rlé l’ lete ki l’ advocåt vént d’ m’ avoyî, sins î poleur rén comprinde. Henri Simon, « Janète » 1911, (eplaidaedje da Jean Haust di 1936), p.136 (fråze rifondowe).
  4. parfond, foû mezeure.
    • On grand xhiyî cofe. Motî Haust (fråze rifondowe).
    • Ene grande xhiyeye tåve. Motî Haust (fråze rifondowe).
    • Al coine d’ ene rowe, e plin solo,
      A costé d’ on xhiyî plakisse,
      Deus botresses, tot tapant ene divize,
      S’ ashièt påjhûlmint so leus bots. Joseph Vrindts, « Pâhûles rîmês » (1897), «Fous mode», p.119 (fråze rifondowe).
    • Neni mins l’ intrêye di l’ årvô,
      N’ esteut por lu k’ on xhiyî trô
      La ki l’ mådrea s’ catche, vis apogne. Joseph Vrindts, ”Vîx Lîge” (1901), p.78, “Li p’tit Pît’lé” (fråze rifondowe).

Mots d’ aplacaedje

candjî

Ortografeyes

candjî
Après 1900, foû rfondou (Feller, Feller ricandjî, nén Feller) :

Ratournaedjes

candjî
findou
pansou
gros