xhilter

Walon (Rifondou)

Etimolodjeye

Bodje « xhilete » (avou spotchaedje del cawete « -ete ») avou l’ cawete di codjowaedje « -er » des viebes.

Prononçaedje

AFE :
- diferins prononçaedjes : /ʃil.ˈte/ /ʃil.ˈtɛ/ /hil.ˈte/ /hij.ˈte/
- prononçaedje zero-cnoxheu : /ʃil.ˈte/
Ricepeures : xhil·ter

Viebe

Djin et tins	Codjowa
Cåzant Ind. pr. (dji, dj’)	xhiltêye
Atôtchî(s) Ind. pr. (vos, vs)	xhiltez
Cåzants Ind. pr. (nos, ns)	xhiltans
Rwaitants Ind. pr., nam. (i/il, ele/elle)	xhiltêynut
Cåzant Ind. fut. (dji, dj’)	xhiltêyrè
Cåzant D.I.E. (dji, dj’)	xhiltéve
Cåzant Suddj. pr. (ki dji, dj’)	xhiltêye
pårt. erirece (dj’ a, vos av)	xhilté
Ôtes codjowaedjes	come tchicter

xhilter

(v. sins coplemint) fé aler ene xhilete, on fé aler raxhea, tot djåzant d' ene djin.
- A messe, gn aveut on ptit corå ki n' s' arestéve nén do xhilter.
- Dins s' banstea, l' efant xhiltêye tot l' long do djoû.
(v. sins coplemint) fé ôre on brut d' xhilete, di garlots.
- Gaston, gn a l' telefone ki xhiltêye.
- Mins Jerome Belewe, li criyeu del veye, nos doet apoirter li novele, et disk' asteure, dins les rowes, si sounete n' a nén co xhilté. — Paul Moureau (fråze rifondowe).
- Dig ! don ! Trîmant timpèsse !…
  Mârtê flah’ sins tchik’ter
  Li cloke va fé hilter
  Des s’pitants airs di fiesse
  Avâ l’cir dè l’cité!…
  — Joseph Mignolet, "Les håyes sont rfloreyes", "L' aloumire", 1921, p. 103.
- Cråmignons d' nosse djonnesse
  Ki vnént come ene caresse
  Fé xhilter so les fiesses
  Vos agridjants clabots— Émile Wiket, "Fruzions d' cour", "A nosse grand poète Colas Dèfrècheux" (fråze rifondowe).

Cisse pådje u ci hagnon ci est co a scrire, u a mete d’ adrame. Si vos avoz des cnoxhances so l’ sudjet, vos l’ ploz fé vos-minme.

O clotchî ene pitite clotche k' a on foirt bea son; Ele xhiltêye clair et nete, cåzu come on roudion (O. Fabry). Adon l' atelêye s' a metou en erote, tot fjhant xhilter les garlots (Y. Paquet).

(v. sins coplemint) (pus stroetmint) tot djåzant d' ene cloke.
- Sourdon loucant vosse rôbe ki s' disrôle et ki danse,
  Molén ki toûne, cloke ki xhiltêye, såvadjès fleurs ! — Louis Lagauche, "L' inmant", (1947), A l’Årdène, p. 146 (fråze rifondowe).
(v. sins coplemint) bén souner tot djåzant d' on tchant.
- Et s’ vwès djustumint repetéve,
  Ene tchanson d’ amour ki xhiltéve,
  A rinde on råskignou djalot — Martin Lejeune, "L’amour vint dè passer", dins « L’année des poètes » (1892), p. 230 (fråze rifondowe).
fé on brut d' kitchokés fiers.
- Il aveut si bon di fé xhilter ses çanses.
- Li tchanteu fwait s' tournêye e fjhant xhilter si assîte.
- Les vatches magnént leu mayisse: t' oyeus les tchinnes ki xhiltént.
- Il aveut bon d' etinde les deus pîces d' on franc xhilter e s' taxhete (J.P. Dumont).
- Li mot "skelin" vént do tîxhon "schelling", ki vout dire "ene sacwè ki xhiltêye" (N. Lequarré). F. cliqueter.
les fé xhilter : furler ses cwårs. F. gaspiller.
fé tronner (des cwåreas).
- Les gros camions fijhèt xhilter les cwåreas.
- Les gurzeas xhiltént so les cwåreas (E. Dethier). F. vibrer.
(imådjreçmint)diner del djoye, fé plaijhi, come cwand ene xhilete va.
- El guinguete tote frawiante di loumires,
  Ene sote muzike xhiltêye al visse al vasse. — Jules Claskin, « Airs di flûte et autres poèmes wallons », édition critique de Maurice Piron, 1956, « Li maisse dèl djowe », 1924, p.52-53 (fråze rifondowe).
- C' est èn amour k' on n' dit nén s' no, Mins ki xhiltêye come on clabot (G. Simonis). F. résonner.

II. [v. sins djin] si drovi tot d' on côp tot cazant di pinsêyes ki cwerèt a comprinde åk. Dji léjhe li målåjhey tecse deus feyes, troes feyes et tot d' on côp, ça xhiltêye (A. Delporte) rl a: til.

Ratourneures

xhilter l' eure : souner tot djåzant d' ene ôrlodje.
- L' ôrlodje, d' on son trisse come ene låme,
  Xhilta l' eure el coujhene djondant
  Et dj' sinta ki m' gotéve e l' åme
  Dji n' sé cwè, ki m' derit : « Vnoz djans ? »
  — Louis Lagauche, "Les belès-eures" (1928), p. 56 (fråze rifondowe).