mônî

Walon (Rifondou)

Etimolodjeye

Tayon-bodje latén « molinarius » (minme sinse) çou ki dene on mot avou l’ cawete « -î ».

Sustantif

	singulî	pluriyal
omrin	mônî	mônîs
femrin	mônresse	mônresses

mônî omrin

(no d’ mestî) mwaisse d' on molén ås grins.
- Nos avans stî moenner nosse blé å mônî.
- Mônî, dwarmoz ? gn a l' molén, vosse molén ki toûne trop roed (tchanson d' efant).
- Cwate mônîs si pårtaedjént l' cliyintele a Witri: les deus mônîs d' Vlaiveye, el grand et l' pitit, li mônî d' å Tchinne et l' ci d' Djalifè (V. Enclin).
- Mônî, dj' inméve bén; mins ci n' esteut nén si haitî k' ça, paret; c' est les brontches, don, ki sofrixhèt Modele:JAda
- Et l' mônî do Grand Bî ki rmeteut dipus d' grus ki d' farene, dji l' leye po cfessî l' semdi: a lu tot seu, i lyi fårè bén l' matinêye — Louis Baijot (fråze rifondowe).
- S’ i n’ a nén sognî s’ mônêye,
  Cwand les mônîs tapèt djus,
  I tome a schate di fornêyes. — Jules Claskin, « Airs di flûte et autres poèmes wallons », édition critique de Maurice Piron, 1956, « Terza Rima », 1923, p.42 (fråze rifondowe).
- Djan-Djôzef, li seul fi do mônî d' Trô-Fayete,
  Inméve come on macté li båshele di s' tchesson— Joseph Mignolet, "Fleûrs di prétins", p.82 (1929), "Li molin dè vî Stiène" (1925) (fråze rifondowe).
(pa stindaedje do sinse) onk ki frawtene so l' ovraedje, les martchandijhes, come les mônîs (ki n' rindént nén tote li farene des mônêyes), et k' a don bråmint des petchîs a cfessî.
groumiote di farene dimorêye dins l' pwin.
no metou a des biesses ki vikèt dins l' farene come li molon d' farene.
no metou a totès sôres di blantchåtès biesses:
1. tchivene (blanc so s' tiesse et so s' cawe).
2. sôre di påwion d' nute a blankès aiyes.
3. måye di baloujhe avou des blantchåtès aiyretes.
4. fonnet.
5. djaene hosse-cou (Motacilla flava).
6. blanke sôre di pû (Pediculus vestimenti).
7. sôre di blanke caracole (Helix aspersa).
8. sôre di gris live.

li molon d' farene, lomé eto « mônî »

Ratourneures

i n’ a nou mônî ki n’ åye si stî
tcherete di mônî :tcherete des mônîs k' alént cweri et remoenner les mônêyes ås djins.
esse blanc come on mônî :aveur des blancs tchveas.
il a tchai e l’ farene ey i s’ croet mônî :i vént fok di cmincî a-z aprinde on mestî, et i vs è vout ddja rmostrer.
F. prétentieux.
neyî l' mônî :mete ditrop d' aiwe dins l' farene cwand k' on fwait do pwin.
rl a: mete Sint Pire, Sinte Mareye el mwaiye°.
fé ses påkes avou les mônîs
li djoû des mônîs u : Påke des mônîs :Clôse Påke (dierin djoû k' ont pout fé ses påkes, ca les mônîs avént l' no di ratinde el dierinne broke po s' aler cfessî).
D' eveke, i s' a fwait mônî :c' esteut on sint, et ça a divnou on hapeu.