haetchî

Walon (Rifondou)

Etimolodjeye

Spotchî aplacaedje di : «hertchî» (aprume a pårti del disfondowe "dji hètche") + «saetchî», mot cité dins l’ FEW 4 433a.

Prononçaedje

AFE :
- diferins prononçaedjes : /hɛ.ˈt͡ʃiː/ /ha.ˈt͡ʃiː/ /ha.ˈt͡ʃi/ /ha.ˈt͡ʃe/ /a.ˈt͡ʃiː/ /a.ˈt͡ʃi/ /a.ˈt͡ʃe/ /a.ˈt͡ʃɛ/ (betchfessî ae) (H prumrece)
- prononçaedje zero-cnoxheu : /hɛ.ˈt͡ʃiː/
Ricepeures : hae·tchî

Viebe

Djin et tins	Codjowa
Cåzant Ind. pr. (dji, dj’)	haetche
Atôtchî(s) Ind. pr. (vos, vs)	haetchîz
Cåzants Ind. pr. (nos, ns)	haetchans
Rwaitants Ind. pr., nam. (i/il, ele/elle)	haetchnut
Cåzant Ind. fut. (dji, dj’)	haetchrè
Cåzant D.I.E. (dji, dj’)	haetchive
Cåzant Suddj. pr. (ki dji, dj’)	haetche
pårt. erirece (dj’ a, vos av)	haetchî
Ôtes codjowaedjes	come waitî

haetchî

(viebe å coplemint) fé vni a lu.
- I haetchive todi l' coviete après lu, et mi, dj' a dvou doirmi tote discatcheye — Båze di dnêyes di l’ Årdene nonnrece (fråze rifondowe).
- Haetchî avou on harcot (inte les royes di canadas), c' est mete djus — Motlî d’ Tchonveye (fråze rifondowe).
- Ô haetche ! Ô haetche !
  Bwejhlîs, coraedje,
  Tot råyant dsus.
  Ô haetche ! Ô haetche !
  Nos l’ årans djus, si plait-st a Diu ! — Louis Lagauche, « Lès bwèh’lîs » (1948) p.2 (fråze rifondowe).
- Djam haetcha sol lignoûle a deus mwins, et flaxhî avou s' corîxhe so li screne del Rossete, mins rén a fé !— Marcel Hicter (fråze rifondowe).
(viebe å coplemint) (pus stroetmint) saetchî (èn ouxh) po l' clôre.
- Haetchîz l' ouxh après vos — Motî Haust (fråze rifondowe).
- Ti haetchrès l' ouxh dirî twè — Motî del Lovire (fråze rifondowe).
(viebe å coplemint) rissaetchî (ene ehalante sacwè).
- Haetchîz vos pîs, ki dji n' rote dissu — Motî Haust (fråze rifondowe).
(v. å coplemint nén direk eployî avou li dvancete « après ») rishonner (a).
- I haetche après s' popa — Motî del Hesbaye (fråze rifondowe).
(viebe å prono) : Loukîz a : « si haetchî ». si stinde (po on viyaedje, on bastimint).
- Li rowe si haetche inte les façådes Des måjhons d' pires ki s' raloukèt — Joseph Docquier (fråze rifondowe).
(viebe å prono) : Loukîz a : « si haetchî ». s' edjibler eviè.
- L’oûhê, qwand i rène, c’èst pus sovint è « longitude » qu’ è « latitude » èt l’ dirèksion généråle dè l’vôye qui sût vès l’continint, si hètche vès l’nôrd. — Joseph Minet, "Les oujheas di nosse payis", p. 16.

Ratourneures

haetchî l' vea : saetchî åzès coides metowes ås pates d' on vea, po-z aidî li vatche a veler.
tel haetches a håre, ey ele broke a hote : ele fwait tot l’ contråve di çou k’ on lyi dmande, aprume d’ ene mwaijhe cavale.
haetchî l' guete
haetchî ene foto.
- Mins la-dssus, v’la Hanriète
  Drovant l’ridan di s’twèlète
  Qui hètche ine foto tot d’hant : Mi, po m’plêre
  Fåt ravizer Yul Brynner !