tchire

Walon (Rifondou)

Etimolodjeye

Tayon-bodje latén « cacare » (minme sinse)

tchire sol monde

Prononçaedje

AFE :
- prononçaedje zero-cnoxheu : /t͡ʃiːʀ/ (minme prononçaedje pattavå)

Viebe

Djin et tins	Codjowa
Cåzant Ind. pr. (dji, dj’)	tchî / tcheye
Atôtchî(s) Ind. pr. (vos, vs)	tchiyoz
Cåzants Ind. pr. (nos, ns)	tchiyans
Rwaitants Ind. pr., nam. (i/il, ele/elle)	tcheynut
Cåzant Ind. fut. (dji, dj’)	tchirè
Cåzant D.I.E. (dji, dj’)	tchiyeu
Cåzant Suddj. pr. (ki dji, dj’)	tcheye
pårt. erirece (dj’ a, vos av)	tchî
Ôtes codjowaedjes	come rire

tchire

(v. sins coplemint) :
1. (måhonteuzmint) (mot d’ fiziolodjeye) fé rexhe ses distcheyaedjes, tot djåzant d' ene djin, pus rålmint d' ene biesse.
- On n' les voet måy s' abaxhî,
  >Ki po tchire ou pixhî. — Jacques-Joseph Velez, "Sav' bin çou qu' c' èst qu'on Prussien ?" (1817) (fråze rifondowe).
- Cwand i sont-st al tere, i t’ magnet-st el mwin, et cwand i s’ enûlèt, I tcheyèt so t’ tiesse ! — Paul-Henri Thomsin, ratourtnant Tchantchès, c'èst po rîre, 2023, p.28 (fråze rifondowe).
(viebe å coplemint) :
1. fé (ces distcheyaedjes la).
2. mete å monde.
  - Kî çki t' as tchî ?
  - Si long k' on djoû soeye,
    Il a l' pupe el gueuye,
    Dji n' sai si l' diåle les a tchî,
    Po nos fé araedjî. — Jacques-Joseph Velez, "Sav' bin çou qu' c' èst qu'on Prussien ?" (1817) (fråze rifondowe).

Ratourneures

come viebe sins coplemint :
1. T' irès tchire a l' eglijhe et ti dirès k' c' est les sints : dijhêye cwand onk ni vout nén ricnoxhe k' il est dins s' toirt, dabôrd ki c' est clair.
2. Va s' tchire e Mouze, on voerè t' cou ! u: Va s' tchire a Malonne, c' est payis d' Lidje : Va-st å diåle !
3. Il a tchî dins mes botes : i m' a djouwé on mwais toû, dabôrd ki dj' aveu fiyate a lu.
4. Avou çoula, vos courroz lon et tchire près : ça n' vos aidrè waire.
come viebe å coplemint
1. tchire des ptitès crotes : esse seré (aveur on målåjhey moumint a passer); on dit eto : awè l' cou stroet.
2. Dji nel vôreu nén cwand minme ele tchireut d' l' ôr å coulot do feu : dijhêye po rfuzer ene comere come feme.
3. I m' freut tchire des bales di fizik : i m' tape so les niers (i m' les soye, i m' taene ådla).
4. I n' a nén tchî on cint d' gaeyes :
  1. i n' est nén foirt capåbe.
  2. i n' s' î fåt nén fiyî.
5. Kî çki m' a tchî ça ? : dijhêye po fé des rptotche a ene sakî.
c’ est lu tot tchî
- Paret i ki m’ fi, c’ est mi tot tchî ? — Paul-Henri Thomsin, ratourtnant Tchantchès, c'èst po rîre, 2023, p.15 (fråze rifondowe).
li diåle tcheye todi sol pus gros hopea
- Dji m' a batou come on bon patriyote,
  Dj' a stou blessî, dj' a må tos mes oxheas.
  Dji n' dimande rén, et n' pou dj' ni l' hay ni l' trote,
  Ca l' diåle todi tcheye sol pus gros hopea. — Charles Duvivier de Streel, "Li pantalon trawé" (1849) (fråze rifondowe).

Parintaedje

Mots d’ aplacaedje

Sinonimeye

(djins, radoûcixhanmint) : fé, ponre èn oû, aler al coulote, aler å djok, fé caca, aler a l' ouxh, distcherdjî s' consyince, fé s' grande comission, aler la k' li rwè va a pî.
(biesses) : flater, croter, petler